—Con la iglesia hemos dado, Sancho.
—Ya lo veo —respondió Sancho—, y plega a Dios que no demos con nuestra sepultura, que no es buena señal andar por los cimenterios a tales horas […]
–Miguel de Cervantes Saavedra
(Segunda parte del ingenioso caballero don Quijote de la Mancha, 1605)
Aínda que unha sexa descrida, non pode negar a influenza da relixión na historia da arte. Para estudar as belas artes europeas é importante coñecer a mitoloxía grega e a latina, as mitoloxías nórdicas, a relixión católica, cos seus cismas e ramificacións; da mesma maneira que para recoñecer as belas artes asiáticas tamén se debe recoñecer os postulados do budismo, do hinduísmo, do xintoísmo… O cinema, por suposto, non é alleo a esta influenza.
Tan cedo como o cinematógrafo foi inventado, o seu uso estendeuse inmediatamente a través dos camarógrafos que traballaban para os irmáns Lumière. Cando digo inmediatamente, non esaxero: isto ocorreu nos poucos anos que transcorreron entre a invención do aparello e o cambio de século. Porén, é certo que a industria do cinema comezou a gañar peso en países occidentais, sobre todo os EUA, pero tamén en Francia, Italia ou Alemaña. Por ese motivo, a relixión cristiá presente nestes países marcou moitos dos arquetipos que percorrería a historia do cinema.
Para representar as institucións cristiás e a súa relixión de maneira cinematográfica, polo tanto audiovisual, recórrese aos conceptos físicos e tanxibles como os espazos –as igrexias católicas ou protestantes, as grandes catedrais, as pequenas capelas, os cemiterios confesionais… –, as personaxes –persoas relixiosas, anxos, demos… – ou os obxectos relacionados ben coa mitoloxía cristiá, ben coa celebración do culto, como pode ser a cruz. En ocasións, porén, é suficiente cun son. O que ouvides, un son; un estímulo auditivo que relacionamos inequivocamente coa institución á que acompaña, porque tradicionalmente estivo ligado de maneira case exclusiva ao uso relixioso: falamos das campás, falamos das badaladas.
Neste sentido, o tanguemento das campás pode servir simplemente para ambientar, para ancorar o significado, para advertirnos que aquel edificio de pedra que vemos ao lonxe se trata dun convento ou dun mosteiro, ou calquera outro centro relixioso. Neste sentido, temos que aclarar que tamén existe este arquetipo noutras sociedades e relixións, pois o son característico dun Bonshō tamén indica a presenza dun centro relixioso budista no Xapón, por poñer un exemplo.
Porén, a través da metonimia e da asociación de ideas podemos ampliar o significado do arquetipo das badaladas no contexto dun sistema simbólico cinematográfico. Poñamos por caso: como a relixión enterra e as campás poden tocar a morto, o son das badaladas pode representar a morte de maneira abstracta. Incluso extraéndoas do seu contexto relixioso! É posible que os arquetipos leven unidos tanto tempo que xa non precisemos pensar na relixión cando se unen na pantalla os conceptos de morte e campás. De feito, hai un cliché moi habitual que é a inclusión de badaladas na banda sonora dun filme, de maneira extradiexética, no momento da morte dunha personaxe. Non ten sentido lóxico que unha campá soe tan cedo, co óbito aínda quente no chan, e seguramente a quilómetros do centro relixioso máis preto. Por iso lle chamamos “son extradiexético”, é dicir, que non pertence á narrativa senón á banda sonora, e que ten un propósito emocional ou narrativo e non de ambientación da escena con sons da realidade. Este cliché só ten sentido cando analizamos a relación entre as campás e a defunción da persoa, a través do concepto da relixión e do soterramento.
Pero o das badaladas e a morte é moito máis complexo, pois xurde dunha evolución lóxica: badalada – igrexa – soterramento – morte – perigo – presaxio. Desta maneira, as campás tamén poden acompañar de maneira diexética ou extradiexética a unha personaxe ou situación sinistra, relacionada coa morte, perigosa. Trátase dun presaxio, en ocasións, de que algo malo vai ocorrer na trama. Á fin, trátase doutra pistola de Chejov que, ben colocada, anuncia o que ocorrerá íntres máis tarde.
Porén, así como hai moitos toques de campá, tamén existe un binomio de significados positivos e negativos arredor das badaladas –como co océano ou coa noite–. En ocasións a igrexa non enterra, senón que celebra un nacemento, un casamento ou un acontecemento. As campás nese momento son unha fanfarra que soa á gloria do ceo cristián. Se a campá solitaria é a morte, a fanfarra de badaladas soa a éxito, a celebración, a unión e fraternidade. É moi propio das fins das películas, tan cedo como aparece o The End en pantalla, cando estas rematan cunha voda ou unha vitoria, por exemplo.
E aínda poderiamos seguir buscando simbolismos! Se relacionamos a igrexa –isto é moi propio das culturas católicas– coa pureza, o celibato e a ausencia de pecado, unha campá pode trasladar ese mesmo significado a contextos non relixiosos e falarnos da inocencia ou da pureza. Un exemplo, nesta ocasión si relacionado coa relixión católica, é Black Narcissus (Michael Powell e Emeric Pressburger, 1947). Noutras ocasións simboliza a salvación, relixiosa ou non, como no segmento final de Fantasía (1940), cando o demo do Monte Pelado se agocha porque chega a luz do día ao noso rescate.
A particularidade deste arquetipo con respecto a outros que temos tratado nesta bitácora é que se trata dun arquetipo sonoro, musical. Éntranos polas orellas canda a banda sonora. Pois o cinema, incluso cando era silente, nunca foi mudo.