O vídeo introdutorio desta semana pode ser un chisco máis complicado de interpretar, recoñézoo, pero acabarei facéndome entender, de seguro. Desta vez comecei a miña procura pola historia do cinema imaxinando unha cadeira baleira, unha cadeira que noutrora estivo ocupada por unha figura humana, que debería seguilo estando, pero agora está baleira, non hai ninguén. Un personaxe pode mirar cara a cadeira, lembrar ao seu antigo ocupante e entristecerse. E nós, como espectadores, coñecemos o motivo da súa tristeza porque sabemos o que está pensando: alguén lle falta, alguén está ausente. É o que teñen as imaxes arquetípicas, que sabemos perfectamente o que nos queren dicir sen ter que pensalo moito.
É complicado achegarse ó concepto de ausencia, transmitilo e explicalo; mais podemos empezar por unha definición moi austera, breve, pero non por iso menos acertada: a ausencia é a non-presenza de algo ou de alguén. Representar a non-presenza foi todo un reto para os cineastas dende as primeiras xeracións pois, nun medio absolutamente visual, material, como o cinema, como explicar o que non se atopa na pantalla, nin sequera fóra de campo? Como materializar e filmar a ausencia? Non sería tan contraditorio como escoitar o silencio, pintar o invisible, describir a nada?
A solución sinxela a este enigma tan complexo podémola sacar da literatura: mediante a metonimia. Segundo a Real Academia Galega da lingua, a metonimia é un tropo que consiste en designar unha cousa co nome doutra, existindo entre elas unha relación de causa-efecto, do continente polo contido, etc. A metonimia, pois, é o camiño ideal para representar algo que non está. Se sacamos este recurso da literatura e o introducimos no cinema, temos como resultado… a cadeira. Xa no teatro isabelino atopamos o asento baleiro que Banquo debía ocupar ao carón do seu amigo Macbeth, quen olla para a cadeira e sofre o arrepentimento de saberse culpable desa ausencia. Chegará a ver a pantasma de Banquo… mais deixemos os aparecidos para outra reflexión. Shakespeare utilizou a metonimia do asento baleiro e o cinema tomou a testemuña con adaptacións tan belas como Kumonosu-jō, o filme de Akira Kurosawa de 1957 que toma o Macbeth rei de Escocia e o converte no samurai Washizu, gran señor do Castelo Arañeira que da nome ó filme.
Mais non só serve unha cadeira, efectivamente. Aí está a trampa do vídeo introdutorio: hai moitas máis maneiras de establecer relacións entre realidades ausentes e presentes, hai moitas maneiras de filmar a ausencia. Entre elas atopamos habitacións solitarias, ruínas que noutrora foron lugares cheos de vida… e silencio. O silencio, non podemos esquecernos, é esencial para obrigar ao espectador a deterse, pensar e lembrar. A ausencia consciente nace, precisamente, do recordo do que agora xa non está. Non en van moitos dos filmes que quixen mostrarvos xiran arredor da perda de alguén ao que queres, arredor do loito, da homenaxe e da lembranza. É un dos sentimentos que máis nos fai humanos.
Co nacemento da fotografía a mediados do século XIX e coa invención do cinema unhas décadas máis tarde, descubriuse unha maneira hábil, rápida e precisa de fixar o recordo en imaxes que atrapan a realidade e a manteñen incluso moitos anos despois de que esta desapareza. É unha maneira de loitar contra a ausencia. Mais, como todo o que rodea ao cinema, trátase dunha ilusión. Iso si, a máis bela ilusión de todas.