Que é unha pantasma? Non, tranquilos, non vou introducir o monólogo de El espinazo del Diablo (Guillermo del Toro, 2001) que tanto lle gusta a certos investigadores do estraño. Prefiro comezar máis ben por establecer catro aclaracións antes de entrar en materia. Primeiro, quero revelar que son unha escéptica total, unha descrida; non me ides escoitar defendendo a existencia de realidades preternaturais, causas intelixentes, fantasmoxéneses, encontros imposibles nin nada semellante.
Iso si, non quere dicir que non desfrute como unha nena da estética do macabro e do sobrenatural, que non fantasíe con entrever as luciñas da Compaña entre as árbores nunha fraga escura de madrugada, que non salte as fogueiras da noite do Lume Novo, que non inunde a miña imaxinación de yōkai, de qilin, de trolls, trasnos e merfolk sen prexuízo das miñas crenzas –ou descrenzas–.
A maxia vai da man da creatividade e a creatividade produce cultura. A partir de aquí podemos retomar a pregunta inicial e dar unha resposta, se non definitiva, práctica para o asunto que nos ocupa: que é unha pantasma? Unha construción.
Construímos criaturas máxicas arredor de sentimentos tan humanos e reais como a culpa, o arrepentimento, o loito ou a vinganza. A receita é sinxela: sabas brancas, ósos á vista, cadeas que anuncian a súa chegada, sangue, calquera elemento macabro ó gusto, ou ningún deles. A chave é o momento da aparición, ese instante no que o vivo se decata de que está a ver algo imposible. Por iso falamos esta semana “de aparecidos”, xa que a aparición é o elemento común ós espectros de todas as culturas.
Un aparecido convértese en tal cando se mostra, non antes. Móstrase para atormentar ós vivos ou para esixir ou suplicar que se cumpran asuntos pendentes ou vinganzas persoais. Disto sabe ben Hamlet, desafortunado príncipe de Dinamarca, cuxo pai volve da tomba para esixir unha reparación. Que se pregunta unha se non podía no canto aparecérselle a Claudio, o usurpador, como fixeron as pantasmas de todos os asasinados por Ricardo III noutra obra do mesmo autor, William Shakespeare, moi afeccionado a materializar o arrepentimento e a culpa en forma de espíritos abafantes.
A pantasma é un arquetipo que transcende todas as disciplinas artísticas, pois a súa transversalidade, que o traslada dunha a outra cultura ó longo do globo e lle permite tomar aparencias moi diversas, tamén o fai un concepto moi atraente para a pintura, a literatura… e tamén, por suposto, o cinema.
É curioso, de feito, o tan poboado que estaba o cinema primitivo de pantasmas, demos, trasnos e magos. O stop trick de Georges Méliès, que consistía simplemente en apagar a cámara, quitar ou poñer un elemento na escena e volvela a acender gardando certo racord para que na metraxe “apareceran” e desapareceran obxectos e personaxes, foi un dos primeiros trucos ou efectos especiais do cinema, aínda non ben entrado o século XX. Despois a dobre exposición do metraxe permitiu inserir pantasmas transparentes que se fundían coas personaxes vivas, creando imaxes fascinantes que engaiolaban ó público e o somerxían na atmosfera espiritual dos filmes. Imaxes como a da carruaxe pantasma de Körkarlen (Victor Sjöström, 1921), tan aterradora e impoñente hoxe como hai cen anos.
Tamén hai que ter en conta as razóns contextuais polas que as pantasmas e o sobrenatural eran temas principais no cinema máis antigo, pois os primeiros cineastas eran herdeiros ó mesmo tempo do racionalismo ilustrado, científico e técnico que permitiu a invención do cinematógrafo, a fotografía e o vapor, e do romanticismo decimonónico que valoraba máis a fantasía, as lendas e a espiritualidade que a razón seria e gris. Un pouco a mesma dicotomía que me representa e que confesei na introdución deste artigo: a racionalidade e o escepticismo loitando contra a fascinación pola a mitoloxía, polo enxeño humano á hora de crear historias afastadas da realidade tanxible.
O século XIX foi o escenario desta xenial dualidade, cuxos froitos puideron ser fenómenos tan absurdos como o espiritismo –e a súa relación de amor e odio coa fotografía– namentres se xestaba unha nova maneira de expresarse que permitiu crear historias inverosímiles e universos fantásticos, xuntando por primeira vez no mesmo plano a un espello da nosa realidade con elementos máxicos do alén. Do alén da nosa imaxinación, por suposto.
Até a semana vindeira!