Somos moi afeccionados a poñer fitos –miliarios, se queredes unha tradución máis literal do inglés milestone– en calquera disciplina susceptible de certo academicismo. Tamén na historia do cinema. Eu enténdoo: é moi atractivo, á par que fácil de estudar, navegar de punto en punto polas “primeiras veces” da humanidade. A primeira filósofa, o primeiro médico, a primeira fotografía, o primeiro filme, a primeira película de ficción, o primeiro primeiro plano… E non vou negar a súa validez, mais cando me achego con lupa á historia cinematográfica, as fronteiras esfúmanse, os límites esvaécense no ar e a falta de información impide afirmar a veracidade destes feitos con rotundidade.
Persoalmente, gústame falar de pioneiros, pero case mellor como un colectivo, como un proceso en construción continua. Hoxe imos falar de aqueles que crearon a linguaxe cinematográfica. Aviso que tamén recorrerei ós miliarios, pero tomádeos sempre con pinzas.
De entre todos aqueles, que non son poucos, que puxeron o seu gran de area para a invención do cinematógrafo e da arte cinematográfica vou destacar a tres por motivos de gusto persoal e porque considero os seus aportes claves no proceso: os irmáns Auguste e Louis Lumière, Alice Guy-Blaché e Georges Méliès. Outro pequeno apunte previo é o de considerar que ningún deles se debeu de definir a si mesmo como autor, director ou cineasta. Por este mesmo motivo, catalogar e indagar na autoría dos primeiros filmes é unha labor ardua e complexa que as filmotecas seguen a acometer, expoñendo de cando en cando grandes descubrimentos sobre o comezo da andaina cinematográfica.
Existe xa na base unha polémica respecto á invención do aparato que permitiu poñer en pé a industria –e a arte, insisto– do cinema: foron os Lumière os primeiros? Foi Thomas Edison, como el mesmo se empeñou durante moito tempo en defender? Ben, teriamos que facer unha comparativa entre tecnoloxías, que probablemente por consenso gañarían os irmáns Lumière, na que tamén concorrerían todos aqueles xoguetes que mencionamos algunha vez nesta bitácora. Para min isto é secundario. O que me fascina é a calidade artística dos primeirísimos filmes de Auguste e Louis Lumière, a calidade pura das súas imaxes, conscientes ou non da pegada autoral que deixaron nas súas curtas de cincuenta segundos.
É habitual falar do cine pioneiro –ou do Modo de Representación Primitivo que define Noël Burch, unha denominación que non me acaba de convencer– e mencionar características moi evidentes como a excesiva frontalidade do plano, a súa amplitude –pois sempre se filma de corpo enteiro– e a súa teatralidade ou sobreactuación. Os Lumière puideron caer nestes tropos en ocasións, mais chega con ver L’Arrivée d’un train en gare de La Ciotat, que filmaron en 1896, cunha diagonal perfecta construída sobre unha ampla profundidade de campo –é dicir, unha diagonal debuxada dende a parte máis achegada a nós até o fondo–, sen medo de filmar ós pasaxeiros en plano medio e cunha naturalidade propia do que hoxe definiríamos como xénero documental. É certo que tamén filmaron ficción, sobre todo de corte cómico, máis achegados ás delimitacións do cinema primitivo; e que tamén existe un debate sobre o grao de preparación desas tomas. Que non todo tivo que ser capturado ó voo, para entendernos.
Falando de ficción, entran en escena Guy-Blaché e Méliès. Cando comecei a estudar cinematografía era incontestable a importancia de Georges Méliès, o ilusionista que na súa propia vida reflectía a narrativa do home que o tivo todo e morreu na miseria, o home que defendeu o cinema como fiestra á imaxinación e á fantasía. Daquela, os novatos coma min pensabamos que Méliès inventara a ficción, con aquelas fastuosas adaptacións da obra de Jules Verne cheas de decorados espléndidos e enxeñosos efectos especiais. Non, inventar a ficción non foi o mérito deste personaxe, que para a miña opinión admite incluso unha visión crítica. Dos tres cineastas que propoño neste primeiro artigo do novo Kinocube, Méliès paréceme o menos innovador en termos de linguaxe: as escenas nas que introducía máis dunha personaxe volvíanse confusas pola falta de foco, non chegou a superar nin a frontalidade nin a sobreactuación e en ocasións ten unha certa perda de ritmo interno do plano. Non sempre, iso si: en Le diable Noir (1905) os stop trick manteñen un ritmo perfecto que, coa música adecuada, aportan unha gran comicidade.
Isto non quere dicir que considere a Méliès un autor menor. Todo o contrario. Méliès introduciu técnicas –como os mencionados stop tricks–, narrativas da novela de aventuras decimonónica e máis do vodevil, temáticas fantásticas e máxicas –el mesmo era un mago!– e, sobre todo, ese factor espectacular que nos ten aínda pegados ás butacas, cos ollos abertos como pratos, continuamente marabillados polas infinitas posibilidades do cinema.
Queda poñer o acento na figura de Alice Guy-Blaché e prometo que non o fago por cuestións de paridade: Guy-Blaché ten o mérito de crear o que se supón –unha vez máis, miliarios moi indefinidos neste camiño de continua innovación– o primeiro filme cun argumento e, polo tanto, de ficción: La fée aux Choux, en 1896. Mais tamén foi unha visionaria en termos de linguaxe cinematográfico na primeira década do século XX: planos curtos, montaxes trepidantes dignos da Keystone, narrativas claras e concisas, fantasía en ocasións, lirismo noutras e un humor que, 120 anos despois, aínda é capaz de provocar sorrisos. Tivo que lidar nos seus primeiros anos coas dificultades de calquera estudante de cinema en primeiro de carreira, é dicir, medios mínimos e presuposto baixo ou nulo que a fixeron adoptar á vez roles de xefa de produción, directora, actriz, guionista, decoradora ou costureira para os filmes da Gaumont. No seu cénit, foi dona e fundadora do seu proio estudo cinematográfico, The Solax Company, e experimentou coa introdución do son nas súas fonoescenenas. Todo isto, como no caso dos outros dous cineastas, destacando pola súa calidade como directora de cinema. Paréceme, polo tanto, indiscutible a importancia de recuperar a súa figura máis alá da súa relevancia nos estudos con conciencia de xénero.
Todos eles tiveron algo en común, ademais dos seus aportes á creación da linguaxe cinematográfica, ademais de sobresaír en composición, narrativa, imaxinación, técnica ou espectacularidade. Todos eles, ademais, contribuíron á creación da industria cinematográfica: Méliès construíu un magnífico estudo con teito de cristal, para deixar entrar a maior parte de luz posible; Guy-Blaché estableceuse como unha grande produtora en América antes de Hollywood e tamén ensinou cinema; os Lumière diseminaron os seus operadores por todo o mundo, personaxes que tamén poden considerarse cineastas e merecen unha mención como Alexandre Promio ou Gabriel Veyre –do que podemos ver unha fermosa curta no final do vídeo introdutorio–. É dicir, que a labor destes tres autores tamén foi a de patrocinar, ensinar e pasar o testemuño ás seguintes xeracións para que o cinema se establecera como a maquinaria de contar historias que deu a volta ó mundo.