Mentres escribo estas liñas estou a degustar o último dos filmes que me propuxen estudar para analizar o papel do tren no arte cinematográfico: Shanghai Express (Josef von Sternberg, 1932). Observo a axitación arredor das liñas ferroviarias, a multitude itinerante, e ocórreseme que a idea esencial está aí, no pequeno fragmento de mundo que se mestura nas estacións de trens.
Pois antes do triunfo dos avións como medio de transporte internacional por excelencia, durante a meirande parte do século XX dependíase do tren para cruzar fronteiras e percorrer longas distancias. Atopámonos nos apeadeiros cunha pequena representación do mundo enteiro, rostros e linguaxes diversos, primeira e terceira clase, xente que fuxe, xente que se despide, xente que agarda… por iso o cinema, que dende os seus inicios tivo a ambición de expandirse até os máis afastados recunchos da terra e documentalo absolutamente todo, serviuse do tren como transporte, mais tamén como motivo. Proba é que unha das primeiras curtametraxes, o primeiro en asombrar á nova audiencia do cinema, sexa L’Arrivée d’un train en gare de La Ciotat, dos irmáns Lumière, tan cedo como en 1896.
O tren avanzou dende o comezo man a man co cinematógrafo nun contexto como o do axitado século vinte, que nos seus inicios era o marco perfecto para o avance tecnolóxico, a época dos grandes inventos que cambiaron a face do mundo.
Mais quedamos en que ía falar de arquetipos. Cando comecei a planificar esta pequena iniciativa tiña claro que quería navegar entre as imaxes que todos vimos algunha vez nunha pantalla grande, ese tipo de imaxes que un lembra pero non sabe identificar cun filme en particular. A primeira que se me veu á cabeza foi unha despedida no apeadeiro dun tren. Esa escena que se repite ao longo de todo o século con infinitas variacións, só pode competir, seguindo no contexto ferroviario, con aquela na que un fuxitivo –ou un perseguidor– avanza polos corredores dunha estación coa sombra do tempo, en forma de enorme reloxo central, pisándolle os talóns.
Volverei sobre o reloxo máis tarde, mais teño un par de apuntes sobre a escena de despedida. Pois un dos paradigmas do romanticismo, así o considero, está construído sobre un dos conceptos máis ligados ao práctico, como é todo o que rodea ao tren. Se podemos falar dunha unificación horaria universal é grazas á necesidade de sincronizar os horarios de saída e chegada entre cidades afastadas; se nos marabillamos coa grandeza da arquitectura modernista das estacións monumentais, en parte é pola necesidade de agrandar os espazos para evitar as complicacións xurdidas da acumulación dos gases que expelen as locomotoras tradicionais. Todo, en realidade, conceptos moi prácticos. Hoxe as grandes despedidas románticas teñen lugar nos aeroportos… e porén, quizabes polas connotacións máis negativas que teñen estes espazos (artificialidade, consumismo, incomodidade, creo que non me teño que explicar moito máis…), non chegan a ter a relevancia que noutrora tivo a estación de tren como escenario das emocións.
Mais volvamos unha vez máis á estación e sigamos ao noso fuxitivo, que olla con desesperación o reloxo que coroa o grande espazo aberto. Aquí está a outra clave, ao meu parecer, da estreita relación entre o cabalo de ferro e máis o cinematógrafo: o tempo. Que é o cinema senón esculpir o tempo? Que é o tren senón unha viaxe a través do espazo… pero tamén do tempo? Non vou afondar moito máis nesta precisión porque precisaría termos moito máis técnicos e incumpriría neste primeiro artigo unha das normas que me autoimpuxen. Lembrade só o grande reloxo da estación, ou mellor lembrade os minutos que avanzan sen piedade até que o tren das doce traia consigo ao bandido Frank Miller até o Marshall Will Kane en High Noon (Fred Zinnemann, 1952).
Unha pequena idea que escoitei a un profesor de cinema –tendes que desculpar, pois non lembro a procedencia exacta da cita– que a fiestra dun vagón de tren é un antecedente claro da pantalla de cinema, no senso no que ambas proporcionan un marco á imaxe en movemento.
Ao final, trátase de ver pasar a vida por diante dos nosos ollos.
Até a próxima semana!