Chegamos, pasiño a pasiño, a un arquetipo inevitable. Está en todas partes, fóra ou dentro da diéxese. Un obxecto e un concepto arraigado na nosa vida cotiá dende a súa invención a finais do século XIX, naquel tempo de progreso tecnolóxico imparable, e que medra, se actualiza e mellora até converterse, na actualidade, nun complemento indispensable para as persoas: imos falar do teléfono.
A súa invención, en realidade, só precede vinte anos á do noso benquerido cinematógrafo. Son fillos da mesma época de grandes ambicións e confianza na ciencia, xunto co cabalo de ferro, o aeroplano ou a fonografía; en definitiva, todas son invencións destinadas a acurtar distancias, a comunicar, contar, transmitir e trasladar o que ocorre no recuncho máis afastado do planeta. A globalización, á que hoxe lle vemos os dentes, parecía un obxectivo máis que desexable para as mulleres e os homes daquel século.
O meu análise dos arquetipos relacionados co teléfono partía da asunción –do prexuízo, para ser sinceros– de que non tería moito sentido para o cinema silente representar unha chamada telefónica, pois resultaría unha escena aburrida e sosa ao carecer de diálogos. Fiquei realmente sorprendida cando o marabilloso mundo do cinema silente me levou a contraria con numerosos exemplos de escenas que inclúen aqueles aparatosos e elegantes teléfonos de principios de século, algunhas delas brillantes polo adiantado á súa época, como a pantalla partida que se mostra en Suspense, de Lois Weber (1913), axudada do sistema de intertítulos para que escoitemos –metaforicamente– o que as personaxes se transmiten. De alí en diante e sen parar até hoxe en día, os teléfonos sempre formaron parte intrínseca da narrativa cinematográfica. Representar unha chamada telefónica comezou sendo un reto para a representación audiovisual, pois rompe a unidade de tempo e lugar que caracteriza á escena tradicional: das dúas personaxes que dialogan, unha sitúase noutro espazo.
Por suposto, guionistas e cineastas desenvolveron unha chea de recursos e ferramentas para representar unha chamada telefónica. En ocasións, chéganos con ouvir a un dos interlocutores e os guionistas arranxan o texto para que nos ofreza a maior información posible só coas súas intervencións. Se precisamos ouvir, mais non ver ó que está ó outro lado da liña, pódese engadir a súa pista de son pasada por un filtro que imite ó son deformado que nos chega polo altavoz. Sería un son subxectivo, vinculado á perspectiva da personaxe que vemos en pantalla. Pois na realidade, habitualmente, non conseguimos escoitar con claridade o que sae dun teléfono a unha certa distancia. Digo habitualmente, xa sei que hai xente que lle sube moito o volume.
Se precisamos das dúas partes da conversación e ademais coñecer a ambas personaxes visualmente, observar as súas expresións e comprender as accións que ocorren ó seu arredor, podemos probar outros recursos creativos. Ademais da pantalla partida, pola que mostramos ó mesmo tempo dúas localizacións totalmente diferentes –e hai que ter coidado con este recurso, pois como cineastas debemos conducir a atención do espectador nunha soa dirección, non confundilo esixíndolle mirar cara a todas partes ó mesmo tempo– temos a montaxe paralela, quizabes a máis usada, que simplemente alterna planos dun e do outro lado da liña, case como se fose unha conversación presencial. Se queremos potenciar esta sensación de presencialidade, podemos recorrer ó socorrido plano-contraplano, a maneira máis habitual de representar diálogos, pola que mostramos os primeiros planos dos interlocutores mentres cada un olla a un lado oposto da pantalla creando a ilusión de que están fronte a fronte. O feito de que as persoas, instintivamente, deixamos a ollada perdida cara a adiante cando falamos por teléfono como se estivésemos enfronte do noso interlocutor tamén axuda a dotar de credibilidade a montaxe paralela.
E existen unha morea de recursos e combinacións das escenas que acabo de explicar, tanto como para que haxa filmes nos que están continuamente falando por teléfono, como en His girl friday (Howard Hawks, 1940) ou en The front page (Billy Wilder, 1974), ambas adaptacións da mesma obra teatral arredor da redacción dun xornal. A súa versatilidade ao conectar escenas que ocorren en diferentes lugares só a través da voz humana, ocultando o que realmente ocorre á vista dos interlocutores –en ocasións, como xa vimos, tamén ós espectadores– e deixándolles imaxinalo unicamente mediante o son, é o motivo polo que as chamadas telefónicas se relacionan cunha multiplicidade de arquetipos narrativos que enriquecen os relatos cinematográficos. Podemos mencionar como exemplo a morte de alguén ó teléfono, mentres que a personaxe ó outro lado da liña só pode escoitar, impotente, o derradeiro queixume do finado. Ou a chamada do anónimo con voz distorsionada que impón as condicións dun rescate ou dun suborno. Ou a chamada desesperada e urxente que pode salvar unha vida, que ninguén colle até o último momento. Isto recórdame á anécdota dunha persoa, desculpade se non recordo quen ou como a contaba, á que lle poñía dos nervios que soase un teléfono nun filme e ninguén contestase. A verdade é que pode chegar a ser abafante, mais quizabes esa é a intención da película, pois é unha boa maneira de xerar tensión.
A nivel narrativo, unha chamada telefónica tamén pode revelar un segredo e converterse no punto de inflexión dunha trama. Pode ser unha ameaza –chamarei á policía!–, unha advertencia ou unha delación. Hai infinitas posibilidades ,e a medida que se converte nunha extensión da nosa intelixencia en forma de smartphone, acumulando funcións novas como a mensaxería instantánea ou a videochamada, conectándonos cada vez máis preto, o teléfono seguirá a ter presencia no cinema, medrando canda el e adoptando novas formas de retroalimentarse. Un exemplo máis de como o cinema exerce de espello no que se mira a sociedade, unha sociedade en constante evolución no que, porén, hai cousas que permanecen, como engado que o cinema provoca no máis profundo do noso sentir.