Seguindo na estela das imaxes arquetípicas do cinema vinculadas a obxectos inertes –xa falamos de cadeiras, de trens e de fechaduras– ocorréuseme que hai moitas caixas de música no cinema, moitas máis do que eu agardaba inicialmente, en realidade. Non é que sexa un obxecto moi común na actualidade; pois en tempos como os nosos, nos que cada persoa porta no seu peto un pequeno dispositivo capaz de reproducir música, mais tamén fotografar a nosa entorna e comunicarnos con calquera persoa a distancia, poucos nenos se sentirán impresionados por un enxeño mecánico que faga soar belas melodías. Hai que facer un esforzo e comprender a marabilla que representaba un xoguete como este para os nosos devanceiros. De todas formas, a caixa de música non é un obxecto de atrezzo inexistente no cinema actual, simplemente está bastante relegado ós filmes “de época”.
Se sigue presente no noso imaxinario é porque entendemos o seu funcionamento, quizabes non o mecanismo interno, mais si a súa relación coas persoas. Para analizar esta relación, cómpre acudir ó corpus fílmico –é dicir, ó conxunto de filmes– con caixas de música para detectar tendencias e significados comúns. Persoalmente, atopei dúas liñas contrapostas, mais non necesariamente excluíntes unha da outra, que se corresponden coa infancia e a inocencia, por unha banda, e o horror, pola outra.
Todo está vinculado. A súa relación coa infancia está clara, posto que se trata dun xoguete; polo tanto, é evidente tamén por que falo de inocencia e, incluso, permítenos engadir á ecuación nostalxia e melancolía. Máis complexo é unir todo isto ó horror e a conceptos tan extremadamente negativos e, porén, hai unha manchea de filmes de terror e de medo que utilizan caixas de música, se non directamente como atrezzo, polo menos como recurso para o fío musical. Escoitamos carillóns doces, cristalinos e pausados xusto antes de atoparnos cara a cara co slasher ou de padecer a “casuística” sobrenatural da nosa casa encantada. Por que?
Antes falei de horror, e non de terror, especificamente. E non o fixen por buscar sinónimos e evitar a reiteración, senón porque penso que existe unha diferencia crucial para entender por que as caixas de música tamén producen sensacións negativas. O horror, dende a miña perspectiva, relaciónoo coa faceta máis salvaxe, lúgubre e cruel deste animal bípede e social que chamamos ser humano. A morte a destempo, o asasinato, a crueldade e o abuso. Se relacionamos todo ese campo semántico coa inocencia e coa infancia, aínda nos resulta máis incómodo, máis tráxico, máis difícil de tolerar. É a inocencia truncada, unha realidade que ademais sabemos que existe, que non é imaxinación dos guionistas e dos autores, e aínda nos doe máis. É natural que a mistura destes dous conceptos contrapostos provoque torrentes emocionais moi fortes. O horror convértese en terror cando a ameaza está presente, axexando, mais non sempre é necesario traspasar esa liña. O recordo do horror pasado pode ser igual de intenso.
As caixas de música non teñen por que ser xoguetes nin é necesario que apelen á infancia para conter poderosos simbolismos grazas ó recurso da metonimia, do que xa temos falado. Lembranzas en forma de colgantes, amuletos ou reloxos –como o que porta consigo Indio, o vilán de Per qualche dollaro in più (Sergio Leone, 1965), en recordo dun suceso traumático do que foi verdugo e non vítima, un love token que non lle pertence lexitimamente– todos eles con mecanismos sonoros que serven como escusa a compositores formidables como Ennio Morricone para utilizar o son e a música como detonante das emocións.
Quero compartir con vós unha pequena anécdota, para que vos riades de min ou me compadezades, mais sobre todo para que vexades que as caixas de música e o seu poder evocador non pertencen en exclusiva á narrativa cinematográfica. De pequena tiven unha caixa de música, non era bonita nin antiga, era de cartón e tiña unha pequena bailarina de plástico que xiraba cando lle dabas corda. Permaneceu durante anos no soto da casa da aldea, co resto dos xoguetes que fun exiliando durante miña etapa adolescente, até que foi necesario facer unha limpeza na estancia para mellorar a habitabilidade daquel fogar. Son unha persoa emotiva, teño que recoñecelo, pero cada boneco, cada xogo que recoñecía só me provocaba un recordo amable e un sorriso. Mais… ai, de min! Chegou ás miñas mans aquela caixiña fea e gastada e dinlle corda. Comezou a soar a melodía que tantas veces escoitara e a bailarina a virar e virar… de súpeto, lembrei como se sentía ser unha nena. Encollinme ós pouquiños e as bágoas comezaron a brotar dos meus ollos sen que puidera impedilo.
Os xoguetes son unha cousa moi seria. De feito, todo comezou así, cun xoguete. Unha lanterna máxica, un dispositivo moi enxeñoso que proxectaba luces e sombras sobre as paredes brancas das casas burguesas para a delicia dos nenos, foi a primeira forma que tomou o cinema. Despois o fenaquistiscopio, o zoopraxiscopio, o zoótropo… todos xoguetes moi serios que pretendían capturar o movemento, a ánima das cousas, a vida mesma, moitos anos antes de que o cinematógrafo dos irmáns Lumière abraiara ós asistentes ó Salon indien du Grand Café de París coas súas películas de 50 segundos.
Até a semana vindeira!