Pensando en imaxes arquetípicas do cinema, unha das máis evidentes que se me ocorreu foi a dun ollo mirando a través dunha fechadura. Mais, como adoita ocorrer coas imaxes arquetípicas, custoume moito lembrar un filme concreto no que ocorrese esta escena tal e como a imaxinara. Foi só despois dunha pequena investigación que empezaron a brotar keyhole shots (pois así se denomina en inglés á técnica de enmarcar unha imaxe coa forma típica dunha fechadura antiga) como cogomelos.
Por unha banda, era habitual no cinema máis clásico utilizar unha escena semellante como recurso narrativo básico: para facer que unha personaxe á espreita indagase sobre os motivos e as accións doutras. Desta maneira, converteuse dende case os inicios do cinema nun recurso ligado ó xénero negro e ao suspense, por razóns evidentes.
Suspense, como a película de Lois Weber (1913). A elección deste filme para o vídeo introdutorio, como vemos, non é froito do azar. O suspense é, de feito, un concepto moi interesante dentro do cinema que esixe que o espectador teña máis información que os personaxes para que sinta certa ansiedade, certa angustia respecto ao que vai ocorrer a continuación: neste caso, nós sabemos que hai alguén sendo observado sen que el ou ela se decate. Mais, non é iso o principio fundamental no cinema? Non é verdade que o espectador vixía impunemente as vidas privadas das personaxes dende a súa butaca, sen temor a ser sorprendido?
Pois, ademais do relativo ao suspense, a ollada a través da fechadura ten un compoñente simbólico que remite ao voyeurismo, ao ollar culpable. E isto implica claras connotacións sexuais, si, mais non exclusivamente.
Precisamente hai unha teoría cinematográfica ao respecto: a pulsión escópica e a escopofilia, é dicir, o pracer de ollar, como motivación do espectador para acudir a unha sala de cinema. Non vou afondar moito, para non embarrar o artigo, pois non me vexo con autoridade para falar de psicoanálise… mais é certo que, en canto ó compoñente voyeur, que moitos detectan no cinema de Hitchcock, por exemplo, este admite unha lectura crítica e esixe unha adaptación aos tempos, no senso en que tradicionalmente se puxo á muller no papel de obxecto e ao home no rol de suxeito (se volvemos á escena da pechadura, veriamos o ollo do home e o contraplano da muller observada). Inverter os roles, despoxar estas teorías dos compoñentes sexistas, está en mans das mulleres cineastas, das autoras, das guionistas, e sirva esta nota como homenaxe para elas.
Saíndo destes terreos pantanosos, o que si é certo é que o ollar, a mirada, é o que fai andar o motor do cinema. Pois o que permite que desfrutemos dunha sucesión de vinte e sete fotogramas, vinte e sete imaxes fixas por segundo e que interpretemos un movemento fluído é o fenómeno da persistencia da visión: tardamos unha fracción de segundo demais en decatarnos do cambio e enchemos coa nosa imaxinación a información que falta. Como apunte, cómpre dicir que as imaxes non persisten na retina, como se ensina aínda hoxe nas facultades de comunicación, senón que son procesadas no cerebro de maneira que as percibamos de forma ininterrompida como un movemento. Sexa froito do ollo ou do cerebro, a ollada é a que crea a imaxe.
Volvamos un segundo á nosa imaxe arquetípica, esa mirada secreta, velada, a través dun marco estreito con forma de chave. Observei na miña viaxe pola historia do cinema que o noso arquetipo era moi común até os anos sesenta, anos que inauguran a modernidade na pantalla grande, pero que despois se perdeu, se reinventou e tomou múltiples formas novas, ademais de aproveitar as que xa existían: pode tratarse dunha fenda na parede, unha porta entreaberta, un espacio entre as láminas dunha persiana… este desuso do keyhole shot debe de ter algo que ver co feito de que as pechaduras actuais son estreitas e xa non permiten a indiscreción. Incluín no vídeo que ilustra o artigo algunhas destas propostas menos ortodoxas, pero que no fondo apelan ó mesmo espírito: ollar sen ser visto, converterse en espectador.