Cando quixen abranguer o mar como concepto arquetípico no cinema, atopeime cunha seria contradición: o mar é polisémico. Cada persoa que mira ó océano ve e sinte algo diferente: inspiración, liberdade, nostalxia, medo. Por iso decidín, antes de nada, reflexionar cales destes significados predominaban na historia do cinema, cantos, cando, por que motivo; e atopei no proceso dous camiños moi diferenciados que decidín converter en dous artigos: esta semana, falaremos do mar como perigo, como ameaza, como medio hostil. A semana vindeira buscaremos o lado máis positivo –e por que non, idealizado– das ondas salgadas.
Como ocorre habitualmente, a cantidade de filmes dunha ou doutra época que teñen unha perspectiva concreta é reveladora da sociedade que acolleu a aqueles mesmos filmes. Falamos dunha sociedade na que unha parte importante das persoas vive do mar; xente humilde das zonas costeiras que vive do que lle poda sacar ó océano, pescadores, buzos, mariscadores… disto sabemos un pouco en Galiza. Saír ó mar aínda hoxe en día é perigoso: pasar varios meses a bordo dun barco, pendente das tormentas, de que a nave non teña avarías, preocupado por tódalas posibles incidencias que en alta mar son moito máis arriscadas que en terra. A principios do século XX o sector era moito máis amplo, moita máis xente dependía dos froitos do océano para subsistir e a mecanización aínda non era xeralizada, como se pode apreciar en filmes como La terra trema, a ópera prima de Luchino Visconti (1948). As cantigas da época cantaban sobre as dificultades, sobre as traxedias, invocando ós nubeiros para amainar as tempestades e dando ánimos a quen agardaba en terra polos seus seres queridos. O neorrealismo italiano, no que podemos encadrar películas como a mencionada, quixo contar as historias da xente humilde do campo ou do mar, da clase traballadora, da xente que sufriu a guerra e as súas consecuencias; sen trampa nin artificio.
É normal, entón, que máis alá de mediados de século este concepto caera en desuso. Moita menos xente se implicou no sector pesqueiro e, cos avances da tecnoloxía e da mecánica, gañouse un chisco de seguridade. O turismo foi comendo pouco a pouco a economía dos lugares costeiros, mudando as faces dos pobos mariñeiros e converténdoos todos en pequenas Nices como a que filma Jean Vigo en À propos de Nice (1930). Porén, aínda hai xente que perde a vida no mar a bordo de cargueiros, barcos de pesca ou plataformas petrolíferas, xente que ten que permanecer illada durante meses e que, como vimos nalgunha ocasión nas noticias, aínda padece as consecuencias da piratería moderna.
Por que o cinema utilizou o mar como inimigo das persoas? Un mar que tamén ten os seus riscos para ser filmado –o son é moi difícil de capturar, a humidade bota a perder equipos analóxicos e dixitais–. Por que simbolizou o perigo e a ameaza, ademais das razóns evidentes? Lin nunha ocasión, desculpen que non lembre onde, que hai catro tipos de historias, segundo o desafío que relatan: “o home contra o entorno, o home contra o home, o home contra a sociedade e o home contra si mesmo”. Podemos estar máis ou menos de acordo, cambiar “home” por “persoa”, engadir algún modelo diferente, pero é certo que serve de base para analizar os conflitos das historias que contamos dende o amencer da linguaxe. Nese caso, poucos inimigos tan poderosos como o mar: inestable, caprichoso, mudable, violento, inexorable… pero con remansos de paz, momentos tranquilos, calma antes ou despois da tormenta.
Ocuparémonos a semana que ven da outra parte, quizabes máis romántica, máis idealizada, pero tampouco diremos que sexa incorrecta. Se o mar é polisémico, é porque tamén é polifacético: a traxedia para uns e a esperanza para outros.