Vaia por diante que aquí non nos gusta banalizar con asuntos serios. O problema é que ao cinema si, dende sempre. Dende case o primeiro día, a arte cinematográfica, como calquera outra arte narrativa, acudiu á representación da violencia, do perigo e da ameaza para aportar conflito ás súas historias. Isto, por suposto, non implica de maneira intrínseca o banalizar nada. Como xa mencionamos en artigos sobre a relación entre o consumo de alcol e o cinema, existen maneiras sensibles e axeitadas para abordar os problemas sociais a través das películas. Non se cumpre sempre, iso si.
Cando a morte, a violencia –ou o alcol– forman parte das convencións do xénero no que te estás a mover –o noir, o western, o thriller, o terror…–, compréndese que se traten estes temas coa superficialidade que require a historia. Aceptamos a realidade violenta e desagradable da ficción, afastándoa do noso día a día, e incluso chegamos a desfrutar dela durante a experiencia cinematográfica, non sen certa culpabilidade. Un saúdo dende aquí ao mestre Tarantino…!
O caso é que, cando decidín dedicar este comezo de temporada a abordar as distintas facetas do xénero de cinema de gangsters, souben que tería que adicar unha reflexión aos arquetipos referentes ás armas de fogo, que adquiren un grande protagonismo nestas narrativas. Xa falamos da cidade como espazo a habitar polos gangsters, da trama de auxe e caída propia das biografías destas personaxes, das súas aparencias enganosas, da súa backstory unida ao fenómeno das migracións, e até da cadeira de brazos como metáfora da posición de poder que rexentan. Hoxe, polo tanto, falaremos das metralladoras thompson que foron esenciais –tanto na realidade como no eido da ficción– para instaurar o seu reino de terror durante a Lei Seca nos anos 20 do século pasado. E non só a tommy gun: parece que hai unha arma de fogo emblemática para cada xénero ou arquetipo, unida sempre a un tipo de personaxe, dende os revólveres do lonxano Oeste até as pistolas láser da ciencia ficción.
Penso que xa está explicada a razón da existencia das armas de fogo no cinema –en xeral, de calquera arma– coa necesidade de inserir o conflito na trama e poñer en xogo os destinos dos protagonistas. Revestir de gravidade o asunto para que nos impliquemos, como espectadores, na historia. Mais onde está a orixe? No cinema que se adoita denominar “primitivo” –isto é, o cinema mudo e en branco e negro anterior á noción de linguaxe cinematográfica que recoñecemos na actualidade– un dos primeiros xéneros que xurdiron foi o western. En realidade, daquela non contaban como películas “de época”, pois os primeiros cineastas estadounidenses eran pouco menos que coetáneos das grandes personaxes históricas do far west. Algunhas das persoas que acudían ás salas de cinema para ver, por exemplo, a aparición do tren transcontinental no filme The Iron Horse de John Ford (1924), estaban vivos cando se puxo a derradeira estaca de ouro –un 10 de Maio, coma hoxe, por certo– das vías do tren 55 anos antes.
Neste senso, a realidade dos vaqueiros cos seus revólveres, dos ladróns de gando e mais dos saloons non estaba tan afastada dos espectadores de comezos do século. O western non era un xénero como tal, aínda non o era en 1903 cando Edwin S. Porter rodou The Great Train Robbery, no que os asaltadores do tren titular disparan os seus revólveres mentres fuxen a cabalo das autoridades. A xente que acudiu a ver este filme non se sorprendeu tanto da ambientación como do derradeiro plano, que mostra a un dos foraxidos disparando fronte á cámara, dirixido ao espectador. É un plano peculiar, polo que correron ríos de tinta, pois trátase dunha imaxe que non se corresponde coa trama cronolóxica do filme, que se presenta como un cadro final simbólico, pero non narrativo. Tan importante foi, como para que Martin Scorsese o utilizara de novo, igualmente fóra da diéxese, para o seu filme Goodfellas (1990) case cen anos máis tarde.
Entre o plano de Porter e o de Scorsese dez décadas nos contemplan, no que as armas de fogo protagonizaron unha grande parte dos conflitos nas películas. Pasou a ser un complemento que atribuír a unha personaxe, un elemento que podía revelar trazos da súa psicoloxía ou do seu comportamento, ou como unha ferramenta propia de segundo que oficio –a ambos lados da lei!–; a escopeta da personaxe de Lillian Gish en The night of the hunter (Charles Laughton, 1955) cóntanos como é unha muller forte e autosuficiente, que vive soa, que ten uns férreos principios morais, e que chegará ás derradeiras consecuencias por protexer a inocencia das crianzas protagonistas da ameaza do cazador titular. A Tony Camonte bríllanlle os ollos a primeira vez que sostén unha thompson, por volver ao tema dos gangsters, e convértea nun complemento absolutamente imprescindible da súa imaxe, da súa identidade. Xa non falemos de Per un pugno de dollari (Sergio Leone, 1964) no que non só the man with no name co rostro impertérrito de Clint Eastwood esgrime o revolver como unha parte de si mesmo, como unha extensión do seu brazo, senón que o vilán que lle da a réplica converte o conflito central na película nun curioso “a miña escopeta é máis grande que o teu revólver”, que se resolve no clímax da película. Aparte de axudar á caracterización de personaxes, as armas de fogo foron protagonistas de un cento de clichés como, precisamente, o de que “o tamaño importa”, un cliché que desvela a visión da masculinidade –fráxil, que queredes que vos diga– de certos creadores no eido cinematográfico. Outros clichés móvense pola comicidade voluntaria ou involuntaria: nos debuxos animados, é posible obstruír un canón cun dedo; os malos nunca acertan sobre os bos, por moita metralla que lles manden; as metralladoras sempre se carretan en fundas de violín… se trato de enumeralos todos podería ficar aquí todo o día, así que podedes quedarvos coa idea de que existen moitos arquetipos e clichés unidos á utilización de armas de fogo, algúns provenientes de outras disciplinas artísticas, outros ligados ás convencións de xénero e a maioría susceptibles de parodia.
Gustaríame pararme, iso si, nun arquetipo on nome de arma de fogo, pola súa conveniencia á hora de compoñer narrativas cinematográficas: a pistola de Chekhov. Para Anton Chekhov, escritor de orixe ruso, ningún elemento dunha historia debe estar aí por estar, todo ten que ter unha función. Nas súas palabras:
Se dixeches no primeiro capítulo que había un rifle pendurado na parede, no segundo ou terceiro este debe de ser descolgado inevitablemente. Se non vai ser disparado, non debería ser posto aí.
Por suposto, a existencia de outros recursos como o red herring ou o MacGuffin –tranquilos, quedan moitos máis episodios de Kinocube para explicar cada un deles– entra en contradición con este principio. Porén, podemos ter sempre presente ao amigo Chekhov cando escribamos as nosas historias, sexa para o medio cinematográfico ou para outro medio. Cando introducimos un elemento nun filme, o espectador –que non é parvo– conformará certas expectativas, e é a labor do autor xogar con tales expectativas cumpríndoas, contradicíndoas ou transcendéndoas. Un pouquiño o mesmo que ocorre cos arquetipos, non si?