Nestes tempos convulsos, tanto na xeopolítica como na socioeconomía, atopámonos fronte a unha crise de refuxiados. Non é a primeira vez, pois os movementos migratorios causados pola guerra e o conflito social representan un fenómeno continuado na historia da humanidade. Noutras ocasións, as migracións tiveron outras causas como a falta de recursos e oportunidades dos países de orixe, como ben sabemos os galegos.
Non vos preocupedes, seguides a ler unha bitácora arredor do cinema. Pareceume axeitado lembrar antes de nada que os arquetipos cinematográficos teñen a miúdo fortes vínculos cos problemas sociais de hoxe ou de antano. Atopamos un reflexo da vida como refuxiado na recente Flee (Jonas Poher Rasmussen, 2021) nominada a tres Oscars da Academia de Hollywood. Mais é quizabes o segundo tipo de migracións das dúas que mencionamos ao comezo o que se fixou en forma de arquetipo a través do corpus fílmico -do conxunto de filmes- da historia do cinema. Polo tanto, nesta ocasión, o arquetipo no que nos imos centrar será a emigración cara a terra das oportunidades.
Cal é primeiro lugar, como cidadán do mundo occidental, que se nos pode ocorrer cando se menciona o epíteto “terra de oportunidades”? Os Estados Unidos de América, ao mellor? Será a influenza mediática exercida polos EUA, será polo insistentes que son as ficcións estadounidenses á hora de vincular ambos termos ou será porque o groso do cinema que se consume nesta parte do mundo provén do sistema de estudios de Hollywood.
É curioso que en Galiza cheguemos a pensar así, sabendo que a nosa “terra de oportunidades” foi no seu momento Cuba, Arxentina ou México, máis que os Estados Unidos. De feito, na historia do cinema latinoamericano si existiron exemplos de arquetipos relacionados con inmigrantes galegos, como a arxentina de orixe galego Niní Marshall e o seu coñecido rol de Cándida en Una gallega en México (Julián Soler, 1949). Outro tipo de migración representada amplamente, neste caso no cinema español, é o éxodo rural das familias que deixan as súas aldeas natais para buscar traballo nas capitais de provincia -nominalmente en Madrid-, dando lugar a pesimistas reflexións sociais como Surcos (José Antonio Nieves Conde, 1951) ou comedias de situación como as de Paco Martínez Soria, da caste de La ciudad no es para mí (Pedro Lazaga, 1966). Queiras que non, a cidade, todas as cidades, eran tamén o símbolo dunha terra prometida. Terra, unha vez máis, de oportunidades.
Porén, a imaxe mítica das migracións -polo menos en Hollywood- é a da chegada en barco ao New York Harbor, amoreados e desnutridos, pero coa esperanza nos ollos ao albiscar a forma da estatua da Liberdade recortada sobre o ceo despexado. Unha metáfora, digamos, pouco sutil. E despois o control de aduana, as preguntas ás que se enfrontan as persoas tan cedo como poñen un pé en terra, as olladas de rexeitamento e os fardos ao ombreiro.
É unha escena habitual nas películas de gangsters, sobre todo aquelas situadas na primeira metade do século XX, que sitúan a backstory dos gangsters protagonistas nas vagas de emigración europea cara as Américas a comezos de século. Pois o habitual é relacionar gangs con Mafia e Cosa Nostra, e plantarlle o sambenito case exclusivamente á comunidade italoamericana nos EUA, pero nada máis lonxe: na “terra de oportunidades” houbo Tríadas chinesas, bandas irlandesas, de orixe xudeu ou de descendentes dos primeiros colonos, como as que describe Martin Scorsese en Gangs of New York (2002). Outro exemplo é Tony Montana, Scarface, que no remake de Brian de Palma (1983) ten orixe cubano -que chega aos estados unidos nunha migración moi particular, o éxodo de Mariel– mentres que o Tony Camonte, o Scarface orixinal do filme de Howard Hawks (1932) é de orixe italiano.
Cal é o motivo de que se vincule ao gangster estranxeiro con este arquetipo, con estas migracións que son parte da historia? Por que é tan atractivo reflectir, como no caso de Vito Corleone en The Godfather: Part II (Francis Ford Coppola, 1974), que o que hoxe se alza como un capo, como un xefe impertérrito dos baixos fondos, foi un mozo asustado diante dun control aduaneiro? Eu atopo varias razóns, entre elas o mostrar o ascenso social, dende a vida miserenta que lle espera á personaxe ao chegar, en guetos máis ou menos pechados e baixo a ameaza do desemprego e da pobreza, até que se vai convertendo nunha persoa respectada e poderosa, habitualmente seguida dunha caída a mans da lei, da sociedade ou dos seus propios erros. En definitiva, para asentar a dinámica rise and fall da que xa temos falado. Paralelamente, tamén podemos falar da construción do soño americano, de como o inmigrante é despoxado pouco a pouco das súas particularidades culturais até que se considera a si mesmo un verdadeiro cidadán americano. Non é un filme de gangsters, pero no documental Nobody’s Business, de Alan Berliner (1996) este é un dos temas que se fan patentes a través da historia da familia do autor.
Volvendo aos filmes de gangsters, semella que relacionar un pasado tráxico e unha vida dura á nosa personaxe protagonista fóra da lei é unha maneira de asegurar certo nivel de empatía cara ela e así implicar ao espectador emocionalmente. Se de algo serve o cinema, agardo que sexa para isto: para empatizar cos colectivos migrantes, coas persoas que os forman, independentemente da súa nacionalidade, e estender á realidade a empatía a través dun trato humano e xusto.