Nesta ocasión teño que poñer un letreiro ben grande e ben vermello de advertencia: agardade GRANDES SPOILERS no vídeo introdutorio deste episodio, pois o arquetipo do que imos falar esta semana sitúase habitualmente no clímax narrativo das películas, nas derradeiras escenas, no grande final. Podedes, iso si, ler o artigo sen perigo. Tratarei de evitar revelacións incómodas respecto a filmes concretos ao longo do texto.
Como mencionamos ao comezo, o arquetipo desta semana adoita materializarse, consagrarse, no clímax narrativo dunha película; mais non se limita a esta escena climática pois, para ser efectivo, ten que cociñarse a fogo lento todo o filme. Refírome a que este arquetipo está vinculado a unha tipoloxía de argumento, unha das bases principais sobre o que erguer unha trama: falamos do rise and fall, do ascenso e a caída dunha personaxe que chega ao máis alto –consegue cartos, éxito, poder ou calquera outra cousa coa que as sereas seducisen aos mariñeiros de Odiseo– para a continuación fracasar –habitualmente pola súa propia man– e perdelo absolutamente todo, ficando na miseria. O que nos leva a unha escena na que a personaxe, ao bordo da loucura, se decata da súa perda e se laia do seu destino.
Este tipo de argumento xa estaba presente nas narrativas previas á concepción do cinematógrafo. É unha das tramas narrativas, de feito, máis antigas da humanidade! O motivo? Que se trata dunha trama moi realista, tanto que é adxudicable ás vidas da meirande parte de líderes cuxa sona atravesou as primeiras civilizacións que, mediante o uso da escritura, fixaron a súa historia: Alexandre Magno, Cleopatra, Atila, Xulio César, Pericles, Nabucodonosor… a poesía épica construíu dende o comezo relatos e epopeas sobre heroes que chegan ao máis alto para perdelo todo da maneira máis cruel, case sempre polos seus propios erros, como Gilgamesh, Heracles ou Edipo. Efectivamente, o arquetipo do ascenso e a caída está imbricado no propio camiño do heroe ou monomito que serve de base a moitísimas historias, dende o Novo Testamento bíblico até Star Wars. Mais, namentres o camiño do heroe adoita transcender o momento da caída para facer resurxir ao protagonista, as historias de ascenso e caída que máis nos gustan no cinema nunca permiten ás personaxes erguerse de volta, facéndoos sucumbir sen remedio.
E ben, cando a túa personaxe é ruín, ambiciosa, sen escrúpulos, de baixa fibra moral, o seu é deixala na miseria para facer ao espectador aprender dos erros da personaxe e, en definitiva, sacar conclusións morais e ensinanzas sobre como vivir en sociedade e ser unha boa persoa. Atopamos antecedentes de ascenso e caída de personaxes negativas e perversas, ou incluso de personaxes grises que presenten características positivas canda as negativas –facendo aínda máis interesante o relato– no teatro isabelino ao que me remito constantemente nesta bitácora, no teatro de Shakespeare e os seus reis caídos en desgracia –Lear, Ricardo III, Macbeth– ou os seus heroes tráxicos –Hamlet–. E como sabemos que o cinema desborda de Macbeths e Hamlets, por suposto, o noso arquetipo mantense sempre á moda.
Logo tamén é curioso que, aparte das propostas cinematográficas que teñen claros referentes en argumentos xa coñecidos antes da invención do cinema –a historia de Cleopatra e Marco Antonio ou a de Macbeth contan con novas versións fílmicas case cada década–, o arquetipo do ascenso e caída dunha personaxe poderosa lévase ben con determinados xéneros –o noir, concretamente o cine de gangsters–, determinados cineastas –a Martin Scorsese isto dáselle de marabilla– ou actores e actrices aos que se lles da especialmente ben retratar a xente que cae dende o máis alto –Bette Davies ou Leonardo DiCaprio–. E tamén falo de actrices porque este arquetipo, ao contrario que outros que xa temos comentado, non entende de xéneros –máis que xéneros cinematográficos, claro–, de idades ou de clases sociais. Iso si, hai que ter en conta que este arquetipo tamén se utilizou para impoñer determinadas moralidades e a míudo –que non sempre– as personaxes femininas ou de clases sociais pouco privilexiadas sufrían a caída como castigo por saír das normas sociais.
Saíndo do afán moralista que pode supoñer o uso e o abuso deste arquetipo, o realmente interesante é a representación da acumulación de poder e suntuosidade que leva ás personaxes a crer na súa invulnerabilidade, sexa nunha carreira profesional, criminal, de ascenso social ou político; e o momento da caída, nunha escena patética –no seu senso orixinal, derivado do pathos que definían os gregos– na que a personaxe, a soas, remata de quebrar. Persoalmente, adoro este tipo de escenas porque non precisan palabras, diálogos, voces over ou tretas de ningún tipo para explicar o estado no que se atopa a personaxe. Cunha soa ollada ou cun silencio, apoiado no contexto da trama, sabemos perfectamente o que está a ocorrer. É a mestría da metonimia.
Ficarían máis cousas no tinteiro, como a relación deste arquetipo co cinema de gangsters americano, a Gran Depresión e o código Hays, mais imos deixar aquí o punto e final, pois non será a derradeira vez que mencionemos este arquetipo tan antigo como a arte de contarnos historias. Estade atentos porque, nesta nova tempada, estamos a trazar un camiño cara un lugar concreto.