Os arquetipos residen a miúdo nos obxectos cotiás, aqueles que utilizamos cada día sen outorgarlle maior transcendencia pero que, ao seu paso polo celuloide, se ven cargados de significados e matices. Que importancia lle damos a unha cadeira? A que ten, para ser xustos: que sexa cómoda para aliviar as horas que pasamos sentados diante dun ordenador na oficina ou no teletraballo, que haxa abondas cadeiras para todos os parentes nun banquete familiar, que vaia a xogo coas curtinas da sala…
Porén, todo isto pasa a un segundo plano no cinema. Parecerá trivial que unha personaxe pronuncie as súas liñas de pé ou sentado, mais nesta bitácora xa sabemos que nada se deixa ó azar na rodaxe dunha película. Imaxinemos ao protagonista dun thriller de acción, que, preto do clímax da súa película, chega por fin á guarida do seu antagonista. Até agora nunca lle viu a face, soamente sabe da súa existencia polos obstáculos que foi poñendo ao seu paso. O noso protagonista chega ó despacho principal para ver unha cadeira de costas, unha cadeira de brazos negra e impoñente, que vira amodiño para revelar a unha personaxe co rostro desfigurado por unha cicatriz e un animaliño dócil –un gato ou un can pequeno– no colo. A que soa familiar?
Por iso, neste novo episodio de Kinocube, imos tratar o concepto de “trono”, que non é máis que unha cadeira con certa categoría, en relación á narrativa cinematográfica. Un trono é un lugar físico que implica unha posición privilexiada, pois só tes dereito a ocupalo se es unha persoa con poder; da mesma maneira, a cadeira de brazos negra do noso antagonista imaxinario tamén é un “trono” ao que só se pode acceder se se posúe certo privilexio –neste caso, o de liderar un imperio criminal–.
Ao igual que a metonimia, aquel recurso literario que nos permitía revelar o que está ausente, a metáfora é outra técnica literaria que se pode aplicar ao contexto cinematográfico. O metafórico, a “posición” privilexiada, vólvese literal no cinema na forma dun asento, dunha posición física real. Non deixa de ser un recurso para caracterizar a unha personaxe, un recurso que revela os seus trazos internos mediante arquetipos visuais perfectamente recoñecibles polo público. Tamén serve para colocar as personaxes en situacións determinadas, poñendo unhas a mercede das outras, mostrando a distancia que hai entre elas, a diferencia de clase ou o poder que teñen unhas sobre as outras. Precisamente, diso se trata a posta en escena ou mise en scène, un concepto provinte das artes escénicas que, no cinema, serve para definir un dos traballos máis importantes dun cineasta: colocar todos os elementos da escena –personaxes e atrezzo incluídos– para aproveitar ao máximo todos os recursos dramáticos e expresivos. No cinema francés, de feito, pódese referir a un cineasta como metteur-en-scène, é dicir, o encargado da posta en escena. Sentar a unha personaxe nunha cadeira de brazos ou nun trono dourado, con todos os significados que iso implica, tamén é mise en scène.
Existen moitas personaxes arquetípicas que ocupan posicións privilexiadas, dende os reis –lexítimos ou non– do teatro isabelino até os gangsters do cine negro, pasando polos antagonistas máis estereotipados provenientes das aventuras de certos axentes secretos do MI6 e, por extensión, de calquera calco ou parodia deste tipo de thrillers de acción. E tamén, como non, produtores de cinema e políticos. Personaxes que coinciden a miúdo con aqueles susceptibles de padecer un arco de ascenso e caída como os que describimos no episodio anterior. Nada é casual.
Ademais da posición de privilexio, este arquetipo xoga con outros significados que o público é capaz de desencriptar sen recorrer ao diálogo: a soidade do que chega á cima, a degradación moral, o ego descontrolado –habitualmente proporcional ao tamaño da cadeira ou trono, á súa suntuosidade ou á distancia co resto de personaxes– ou a acumulación de responsabilidades. É máis, a postura sobre a cadeira –relaxada, tensa, altiva, afundida – tamén é reveladora dos conflitos internos, do sentir da personaxe. Tamén inflúe a maneira na que é filmada: é fácil adiviñar que o noso antagonista imaxinario –un vilán, un gangster, un persoeiro corrupto, un monarca ilexítimo, tanto ten – se sinte só na cima, despois de pisar ou eliminar a aqueles que se interpuxeron no seu camiño, cando o plano que o enmarca é amplo, aberto e baleiro de vida. Como noutras ocasións, non precisamos unha voz over que nos describa os seus pensamentos, porque a maxia do cinema reside no mostrar sen palabras; o que os angloparlantes resumen na frase show, don’t tell. Ensínamo, non mo contes.