Nesta ocasión imos falar dun arquetipo quizabes non tan frecuente como outros, pero presente na memoria universal dende moitos séculos antes da chegada do cinema: o templo, cuxa máxima expresión na cultura católica é a figura da catedral. Así como expresei a miña descrenza cando tocou falar de fenómenos paranormais, quero deixar constancia do meu total rexeitamento á idea da divindade. Son escéptica, atea e trato de afastarme de toda crenza e superstición.
Isto non me impide admirar a cultura e a arte arredor das relixións. Non se me ocorre un momento místico, íntimo e de contemplación tan profundo como é o entrar nun grande templo, sexa xintoísta, islámico, católico ou de calquera outra doutrina. Non é tanto a proximidade coa divindade como a atmosfera de concentración, de calma e de respecto que provoca observar en silencio unha grande obra arquitectónica que, no caso das catedrais, se pode incluso definir como teatral ou escenográfica: todos os elementos, dende o profundo olor do incenso até a luz colorida das vidreiras, pasando polo frescor da pedra, o son harmónico e temible das campás ou a beleza das tallas e esculturas de madeira e de ouro, está deseñado para provocar sensacións e impresionar ós visitantes coa súa solemnidade.
Arredor da figura da catedral xúntanse diversos motivos e emocións contraditorias; a culpa e a penitencia, a tiranía e o poder –eclesiástico, territorial ou político–, a esperanza e a seguridade, a piedade e o perdón… e o cinema, por suposto, quixo dende un primeiro momento aproveitar o seu carácter teatral e toda esta gama de significados para transmitir os seus relatos.
A través da miña viaxe polos templos do cinema atopei unha clara predilección froito da idealización de certos lugares e máis do herdo literario precedente. Refírome, por suposto, á Catedral de Notre Dame de Paris, á que Victor Hugo fixo un grande homenaxe na súa novela homónima. Aquel relato de paixón prohibida, de hipocrisía, traizón e inxustiza saltou ó cinema como unha das narrativas máis recorrentes baixo o título habitual d’O Corcovado de Notre Dame, que conta con máis dunha ducia de adaptacións fílmicas. Porén, nin é a única catedral do celuloide nin o do Corcovado o único relato que xorde de entre os grosos muros de pedra. En The Godfather (Francis Ford Coppola, 1972) o fillo de Michael Corleone é bautizado na antiga catedral de St. Patrick en Manhattan ao mesmo tempo que caen a tiros os últimos inimigos da familia mafiosa, nun arrepiante montaxe paralelo no que conflúen vida e morte, corrupción e inocencia, violencia e desenfado. A escolla dunha catedral católica como contrapunto á masacre non é casual: simboliza o poder da familia e da tradición que Don Vito construíu e legou ós seus descendentes. No filme Amantes (1999), Vicente Aranda sitúa o caso dun crime real ocorrido nos anos corenta ós pés da Catedral de Burgos, no que o templo se ergue como unha personaxe máis que observa ós protagonistas e xulga as súas accións con dureza. Pois as catedrais adoitan ser testemuñas silentes do pecado nas historias de culpa e arrepentimento.
A Catedral de Santiago de Compostela tamén serviu en moitas ocasións de espazo para filmes de todo xénero, dende o melodrama d’A Casa da Troya –dirixida polo mesmo autor da novela orixinal, Pérez Lugín, en 1925– até as recentes Trece Badaladas (Xavier Villaverde, 2003) ou The Way (Emilio Estevez, 2010). Tivo, incluso, algún papel no que actuou como outro espazo, facéndose pasar por unha catedral diferente noutro punto do planeta. Moi apropiado para unha catedral que agocha a súa verdadeira natureza románica detrás dunha fachada barroca.
Despois de todo, non me estraña nada que as catedrais tiveran sempre un oco na historia do cinema. Cando observo a luz entrar polo rosetón dunha catedral gótica, filtrada polo espectro de infinitas cores das vidreiras, dáme a impresión de estar vendo o haz luminoso que emitían os antigos proxectores sobre as paredes brancas das salas de cinema. Nos piares e nas bóvedas vense proxectados entre as luces e os relevos personaxes, accións, secuencias e escenas de moitos séculos de antigüidade, que os mestres canteiros tallaron e pintaron para ensinar ós fieis de outras épocas as ensinanzas do seu credo. Que é o Pórtico da Gloria senón unha película gravada en pedra?
Orson Welles, no fermoso discurso central de F for Fake (1973), reclama as catedrais como os “bosques de pedra” que ficarán cando as nosas cidades se convertan en po, aquilo que escollemos para marcar a nosa pegada no mundo. Fagamos do cinema tamén un legado, un canto á humanidade que fique para reivindicarnos durante séculos. “Go on singing”, dicía Welles. Sigamos filmando.