EXT. UNHA CANELLA ESTREITA ENTRE RAÑACEOS – NOITE
O protagonista avanza vacilante, perdido nos seus pensamentos en branco e negro. Está a piques de descubrir a verdade, pero fáltalle unha derradeira pista esclarecedora que resolva o quebracabezas. Non se decata de que leva un tempo sendo observado. Escóitanse pasos cada vez máis preto. O protagonista detén os seus e, de socato, érguese detrás del a sombra dunha figura humana, recortada sobre a luz dun farol…
Esta escena non pertence a ningún filme. Ben, como todos os arquetipos que comentamos até agora, está en todas partes e en ningunha en particular. A maneira en que o describín é persoal, cun toque noir, pero podería tratarse dunha habitación alumada tenuemente por candeas no alto dunha torre medieval, ou mesmo do sol abrasador de mediodía nun deserto areoso e seco. Podería tratarse da figura humana e, de feito, é na que me vou centrar máis, pero como podedes apreciar no vídeo introdutorio, pódese tratar dun deinonychus desatado ou dunha vasoira que cobra vida. Tanto teñen as circunstancias: calquera luz provoca sombras. Un técnico diría que só o fan as fontes de iluminación “dura”, mais non estamos para tecnicismos e botaríase a perder a metáfora.
A sombra tarda un tempo en tomar protagonismo na historia do cinema. Mentres que nos comezos da aventura cinematográfica prima o naturalismo, sobre todo no incipiente sistema de estudios de Hollywood, e a idea xeral era que se precisaban grandes cantidades de luz para filmar unha escena e distinguir claramente todos os seus elementos, todo cambia na Alemaña que ficou despois da Primeira Guerra Mundial.
Alemaña levaba uns anos sen permitir a importación de filmes, até 1916, polo que precisaba dunha produción propia como auga de maio. Porén, nunha situación económica precaria, os filmes que apareceron aqueles anos contaban cun presuposto exiguo que levou ás produtoras a contar con equipos máis horizontais e artistas que chegaban do teatro e das artes plásticas para decorar, deseñar o vestiario, actuar… As limitacións técnicas aguzaron o enxeño. Ademais, cando comezaron a volver os filmes naturalistas de Hollywood despois de 1916, existiu un fenómeno de rexeitamento: “Imos facer todo o contrario”, deberon pensar os cineastas alemáns da década de 1920. Este foi o caldo de cultivo do Expresionismo Alemán, con obras como Das Cabinet des Dr. Caligari (“O gabinete do doutor Caligari”, Robert Wiene, 1920), Der Müde Tod (“A morte cansada”, Frizt Lang, 1921) ou Nosferatu (F. W. Murnau, 1922). A sombra chegaba ao cinema para ficar.
A través precisamente de cineastas como Murnau ou Lang, que anos máis tarde cruzarían o atlántico para “inventar”, e perdoen a licenza, o cinema negro —se non me credes, botádelle unha ollada a M (Fritz Lang, 1931) e comprobade por vós mesmos a transición entre o expresionismo e o noir—, a sombra como sinal de ameaza instalouse na nosa mente colectiva. Tanto no xénero policial como no puro terror da Hammer ou da Universal.
O que nun comezo ía tratarse dunha pequena contextualización histórica comeuse case a metade do meu artigo, mais é moito o aprecio que lle teño ao Expresionismo Alemán, e paréceme imprescindible abordalo para entender a maneira e o momento no que o cinema se converteu nun xogo de luz e sombra.
Mais quédame un concepto interesante que abordar respecto á nosa escena arquetípica. Pois se algo é evidente cando xurde unha sombra solitaria nas nosas pantallas é que ocorre algo fóra do noso rango de visión. Acudindo á socorrida caverna de Platón, estásenos a ocultar a realidade e témonos que contentar cun reflexo para tratar de indagar o que está a acontecer. A realidade está fóra da caverna… a realidade está fóra de campo.
O concepto do fóra de campo é vital para os cineastas aínda que pase máis desapercibido no resultado final. Simplemente é algo que ocorre fóra dos límites do marco, da pantalla, mais temos a certeza de que está aí. Como? Pois mediante o son, a palabra e, en ocasións os reflexos… ou as sombras.
E que saco eu en claro de todo isto? Que o cinema transcende a pantalla e crea historias capaces de desbordala, capaces de poñer capas e capas de significado e ofrecernos portas entre elas —por exemplo, unha sombra— para que as atravesemos impunemente. É o máis parecido á maxia que foi capaz de crear o enxeño humano.
Até a vindeira semana!