Neste Samaín –ou Halloween, ou Defuntos, ou Día das Bruxas, nós aquí estamos abertos a todo– ímonos centrar nun arquetipo moi antigo, un arquetipo que non adoita figurar entre os disfraces que locen as crianzas na noite do 31, mais que considero intimamente relacionado co medo e co Alén e que, por suposto, ten unha ampla representación na historia do cinema.
Refírome á Dama Branca. A denominación, a falta dun consenso, é propia desta bitácora. Non quero apelar ó que os afeccionados ó misterio nomean “dama branca” –nin “mozas da curva”, nin pantasmas de mulleres nobres en pazos ou castelos– senón á personaxe feminina, habitualmente viva, que entra en consonancia co horroroso e co sobrenatural, converténdose a miúdo en vítimas ou cómplices dos monstros, pantasmas ou criaturas. Unha muller virtuosa, branca –en máis dun sentido– e virxinal que sirve como ponte entre o aquí e o Alén.
Por algún motivo, dende o Renacemento europeo, foi frecuente a relación entre a xuventude e a beleza coa morte e a fatalidade; o que o filósofo Eugenio Trías describiu como “o belo e o sinistro”. A morte e a doncela –é dicir, a Morte personificada que recolle a alma dunha muller nova– volveuse unha temática recorrente na pintura, como na prosa, na poesía e na música. Tamén en culturas orientais como a xaponesa se ten relacionado ás mulleres novas e a morte, en prácticas como o kusözu, como un recordatorio de que a beleza terreal é efémera. É curioso que este fenómeno sexa común a culturas nas que as crenzas e relixións coloquen á muller e todo o que a rodea na órbita do pecado e frivolidade.
Esta concepción patriarcal é precisamente un dos factores que colocan ás mulleres –que non son as únicas que poden ser belas, novas, vaidosas ou virtuosas– no centro desta temática. Porén, dende a Beatrice da Divina Comedia, o amor platónico revestiu o arquetipo para convertelas en mulleres virxinais e virtuosas, beatas e honradas, como as heroínas da novela gótica decimonónica: Christine, Virginia, Mina Harker, Lenore… Na época vitoriana é onde atopamos con máis frecuencia a representación da morte a destempo, nun período histórico no que a tuberculose e outras enfermidades infecciosas –ou, sen ir máis lonxe, a manía de empapelar a casa con arsénico e pintar os xoguetes con chumbo– levaron por diante a vida de moitas crianzas e xente moza.
Precisamente no xénero gótico, a Dama Branca toma a súa forma definitiva, a que estamos a buscar neste episodio a través do cinema. Pois nas sucesivas adaptacións das novelas do século XIX, que constituíron no seu momento un bo material para a produción de películas sobre todo durante os primeiros cincuenta anos de arte cinematográfico, o arquetipo foi omnipresente. Podemos apreciar certos cambios nesta personaxe, relacionada quizabes cos valores morais propios de cada época: no cinema silente e no clásico –falamos de entre 1910 e 1960, nada menos– a muller adoita colocarse no rol de vítima, e cando se achega ao monstro ou criatura sobrenatural é sendo seducida ou enganada–, no cinema neogótico dos anos noventa e en diante as personaxes empatizan co monstro incomprendido converténdose en cómplices, no bo sentido, redimíndoo e salvándoo. En Casper (Brad Silberling, 1995), por exemplo, ambos son igual de inocentes, tanto a nena como a pantasma.
E aínda que a fonte orixinal decimonónica, como en Bram Stoker’s Dracula de Francis F. Coppola (1992) ou en The Phantom of the Opera (Joel Schumacher, 2004), a criatura titular sexa malévola e virtualmente imposible de redimir, nos monstros do cinema de finais do século XX atoparémonos visos de arrepentimento e empatía que lles den a razón ás nosas heroínas, aínda que sexa de maneira puntual.
Na cronoloxía da Dama Branca atopamos un baleiro, correspondente ás décadas dos setenta e oitenta. Cal é a razón? O cinema de exploitation e o de xénero promoveron cambios substanciais no arquetipo, transformándoo por completo: no cinema de exploitation –giallo, destape, etc.– a muller, como vítima, foi deshumanizada e despoxada por completo de axencia, converténdose en carnaza para o desfrute da ollada masculina; no xénero do terror slasher acuñouse un cliché concreto, o de final girl, a moza que, ó contrario das súas compañeiras viciosas e promiscuas, é capaz de sobrevivir á ameaza correspondente, polo menos até a seguinte secuela. Ó final é o mesmo sobre o que moralizaban os autores decimonónicos: premiar á virtude e á discreción mentres se castiga o pecado e o descaro.
Por iso a cor branca, que no mundo occidental está relacionada coa pureza, adoita dominar no vestiario da personaxe que protagoniza esta reflexión. Por iso, e tamén porque o contraste é unha das características que se perseguen neste tipo de historias: a morte e a doncela, o monstro feo e a muller bela, o negro e o branco, a escuridade e a luz, o sinistro e o belo, o mal e o ben. Claro, aquí tamén está presente a problemática dicotomía que equivale fealdade e maldade, que no cinema clásico era a representación dominante, mentres que no cinema actual atopa cada vez máis detractores e, consecuentemente, representacións que se enfrontan a esta relación, que a negan e a contradín.
A iconografía desta personaxe tamén se axusta a uns parámetros, máis alá do contraste. É frecuente atoparse con personaxes femininas de longos cabelos soltos –en parte signo de xuventude, pois a muller madura vitoriana recolle o seu cabelo– que moran en casas encantadas –quizabes o próximo Samaín podemos cubrir este outro arquetipo– e que, no medio da noite, son increpadas polo sobrenatural. Repítese a miúdo a escena na que a nosa Dama Branca percorre en silencio os corredores da casa encantada, cun camisón branco –como non!– á luz tenue dun candelabro ou un quinqué. Nese contexto aparecen os murmurios, a música que soa fóra de lugar ou a sombra da criatura.
Este arquetipo é só unha mostra máis de como o cinema se alimentou de temáticas que xa estaban presentes antes do seu nacemento; de como a literatura, a arte pictórica ou o teatro nutriu o imaxinario popular de quen despois se convertería en guionista, director ou espectador de cinema. Pois a nosa participación como espectadores, os nosos anhelos, medos e expectativas retroalimentan a novena arte transformando nun continuo os arquetipos que herdamos dende tempos inmemoriais.