Hai un par de noites tiven un dos soños máis enigmáticos que podo recordar. Atopábame percorrendo un camiño de pedra cara ó profundo dun bosque de enormes árbores de copas mestas e escuras e, a cada certo tempo, abríase unha corredoira cara un escenario novo: un mar de herba líquida de cuxas ondas emerxían as ruínas de altos edificios comidos pola hedra pezoñenta, un labirinto circular de pedra fría e gris cuberta de neve e de petróglifos, un deserto de area vermella no que intricadas construcións de cristal refractaban a luz da lúa en cores inimaxinables… Estaba completamente soa percorrendo as corredoiras daquela fraga surrealista, fuxindo lentamente de quen sabe que en dirección á única escapatoria: o espertar.
É curioso como os arquetipos poden chegar a gravarse na nosa mente até o mesmo subconsciente, influíndo nos pensamentos intrusivos, nos medos irracionais e nos soños. Ocorre, por suposto, con aqueles máis antigos e máis reiterados dende que o ser humano decidiu comezar a contar historias.
O bosque é un deles. E quen di bosque di fraga, selva, xungla ou taiga: calquera masa forestal mesta e escura onde orientarse se torne unha tarefa complicada e onde a presenza humana é escasa ou nula. O bosque escapa do noso afán civilizador, do noso control, e por iso situamos nel os peores medos e os tesouros meirandes. Disto sabemos os galegos, que poboamos as nosas fragas de mouros, encantos e compañas, así como no conto tradicional europeo recompilado polos irmáns Grimm ou Charles Perrault albérganse as cabanas das bruxas e os tobos dos lobos feroces. Unha advertencia ós infantes de outras épocas para afastalos do perigo real que supón perderse na espesura e non atopar o camiño á casa, como Polgariño, ou ter un encontro non desexado cun animal perigoso, como a Carapuchiña Vermella.
É precisamente esta faceta máis misteriosa, a da natureza salvaxe chea de perigos e aventuras, a que primeiro da o salto ó cinema. Os contos tradicionais pasan ó celuloide en sucesivas adaptacións dende os primeiros filmes animados de Lotte Reiniger e Walt Disney até as últimas revisións do xénero como El Laberinto del Fauno de Guillermo del Toro (2006) ou The VVitch, de Robert Eggers (2015). Non é casualidade que as revisións dos contos tradicionais estean tan ligados ó xénero do terror, que tamén entendeu as potencialidades do bosque como escenario dos crimes máis horrendos e da loita pola supervivencia.
Estas mesmas características que fan do bosque un lugar difícil de acceder e explorar son as que o converten nun refuxio perfecto, ademais, para foraxidos da talla de Robert de Locksley –máis coñecido como Robin Hood–, maquis da guerra civil española ou asociacións e sociedades máis ou menos secretas. Atopámonos que, como ocorría co arquetipo do mar, o bosque comeza a ensinarnos a súa dualidade: ameázanos co medo ó descoñecido ou acóllenos cando a sociedade nos da as costas. O arquetipo tamén está ligado á soidade dos que erran, fuxindo ou perseguindo un obxectivo, dos que sobreviven, dos que están perdidos e confusos ou dos que procuran activamente o illamento.
O bosque exerce sobre nós unha atracción inexplicable. Cando aínda non tiñamos a ciencia para explicar a nosa existencia, fixemos do bosque o noso santuario, unha catedral arbórea na que os sentidos se anegaban de estímulos e sensacións; e hoxe en día seguimos a consideralos como tal, xa sen ligalos a un animismo antigo e sagrado, senón á pureza da natureza virxe, do ecosistema que sobrevive ó embate do ser humano e a súa civilización. Dende Dersu Uzala (Akira Kurosawa, 1975) até O que arde (Oliver Laxe, 2019), pasando pola meirande parte de filmes de animación do estudio Ghibli, o cinema fíxose eco da reivindicación da natureza polo seu dereito a permanecer salvaxe, e do deber do ser humano de respectar e coidar a súa entorna nunha simbiose xusta e recíproca. Podemos mencionar aquí o papel do lume como principal inimigo do bosque, tendo en conta a súa dimensión alegórica como representación da ameaza da modernidade, da industria ou do egoísmo humano, segundo a mensaxe que queira transmitirnos a historia.
A dualidade do arquetipo do bosque reflíctese no cinema tamén a través das expresividades do medio audiovisual. Por unha banda, o bosque claro e luminoso que nos acolle como un ser vivo máis, como unha pequena parte do espazo natural, no que os raios do sol esvaran entre a follaxe aloumiñando e quencendo as nosas fazulas mentres os paxaros asubían melodías efémeras, inéditas e irrepetibles. Pola outra, o bosque da noite e da néboa entre os troncos húmidos, fríos e ásperos, no que a luz alaranxada dun candil pode ser un inimigo ou unha vítima e no que a madeira renxe ameazando con tronzarse sobre as nosas cabezas namentres grallan os corvos e pían as curuxas nun ton monótono e grave. Até no máis profundo do bosque hai claros que nos devolven á realidade, mostrándonos que a pesar da noite sen fin debaixo da mesta follaxe existe un ceo por riba, como a luz ó final dun túnel, que nos revela o camiño a través das estrelas para volver á casa.
É curioso porque aínda que a nosa realidade cotiá se vaia afastando dos bosques, o arquetipo siga presente até os nosos días, imperturbable. O cinema pode ser o último vínculo destas realidades antigas coa nosa sociedade tecnolóxica e urbana, o derradeiro reduto para que o arquetipo se desenvolva, medre e mude cos tempos, e que continúe gravado a lume na nosa memoria colectiva. E seguirá a mantelo vivo a un tempo que crea e desenvolve arquetipos e símbolos novos para continuar a alimentar os nosos soños con mares embravecidos, sombras, espectros e bosques perdidos.