Á luz do candil poden ocorrer moitas cousas. Evoca un tempo -unha época na que non existía a electricidade-, un momento -a noite pecha-, unha situación -alguén conta un conto, alguén axexa en silencio- e un xénero cinematográfico -o horror-.
O lume é unha fonte de iluminación moi interesante: a súa luz ambárica foi a primeira da que fixo uso a humanidade para chegar alí onde -ou cando- o sol non podía. Alumou aos nosos ancestros durante anos con forma de fogueira, facho ou candea. Logo chegou o combustible en forma de aceites de todo tipo e, con el, as lámpadas.
No século XVIII, Aimé Argand formulou e patentou un dispositivo que foi quen de desprazar -polo menos en certos lugares e aplicado a certas clases sociais dominantes- á lámpada de aceite. Unha nova lanterna capaz de alumar dunha maneira moito máis potente e estable durante máis tempo, canalizando a chama nun tubo de vidro: falamos do quinqué.
Posteriormente, no tempo dos grandes inventos e das grandes paixóns, de acurtar distancias, o século da mecánica, dos xoguetes e do espiritismo, tamén xorde un cambio de paradigma na iluminación dos fogares: os aceites animais son substituídos polo queroseno, un derivado do petróleo, moito máis barato pero tamén máis cómodo. Xorden os quinqués de queroseno -tamén chamados de parafina– e os candís de gas, que pechan a chama herméticamente e son máis eficaces que os quinqués. Todo isto, claro, até a descuberta e aproveitamento da corrente eléctrica, que levou toda esta liña de inventos á ruína.
É normal, entón, que a novela gótica (enmarcada nesta época de quinqués e parafinas), nai dos principais arquetipos do horror occidental, estea pragada de lanternas, lámpadas, candís e candeas. Se a noite é o fogar do terror, e a meirande parte de escenas ocorren con nocturnidade, estas fontes de luz son inevitables.
O cinema de terror, por suposto, herdará da man das historias clásicas góticas este mesmo elemento. Escenas como as que aparecen no vídeo introdutorio, nas que unha personaxe –unha dama branca, quizabes– percorre un lugar escuro e silencioso coa axuda dunha lanterna. Escenas nas que a luz da candea ilumina tenuemente o rostro de quen ousa explorar o sobrenatural e o perigoso, unha luz que dá máis medo que a propia escuridade, unha luz que muda os rostros e os deforma ao compás das sombras escuras que xenera; e, falando de sombras, aquelas que perseguen á personaxe polos muros e corredores, lenemente, pintado sobre o lenzo de luz residual que tende a candea sobre a pedra. Xa o dixemos nalgunha ocasión: toda luz produce sombras.
Que arrepío! Ademais, hai moito simbolismo arredor das candeas e dos candís: poden representar o derradeiro baluarte de esperanza contra a escuridade, contra a maldade; poden contribuír a metáforas complexas como á estratexia de manipulación da psique coñecida como luz de gas, que por certo ten unha orixe cinematográfica no filme de Alfred Hitchcock titulado, precisamente Gaslight (1944).
A luz do candil, ou da candea -para o caso cumpren a mesma función- é unha luz moi ténue, cálida e difusa. Ilumina só aquilo cara onde se dirixe, deixando, como diciamos, unha saba de luz difusa detrás. Como tal, é unha fonte de luz perfecta para ocultar nas tebras todos os elementos salvo o que queiramos destacar, pintando sobre a pantalla uns trazos que poden ser os volumes alaranxados dunha face ou dun obxecto, e así dilatar o suspense até a aparición do monstro. E incido na metáfora da pintura, porque isto non o inventou o cinema: Caravaggio xa empregaba a técnica do chiaroscuro, pola cal unha fonte de luz ilumina só aqueles elementos que nós como artistas queremos destacar, ocultando todo o demais en tons escuros e desdebuxados -no cinema usaríamos o desenfoque, cecais, para substituír este efecto- e aportando unha carga dramática que non se consegue coa iluminación plena.
Isto pódese conseguir con calquera tipo de lámpada ou candea, pero hai quizabes unha diferencia decisiva: a estabilidade. Non trema o mesmo a chama dunha candea que a dunha lámpada de aceite, que o dun quinqué ou dunha lanterna de parafina; todo depende da mecha ou do combustible, do aire ou do espazo arredor da chama… e o tremor da luz é importante á hora de reflectir, por exemplo, o medo ou as tribulacións dunha personaxe.
A nivel produción, aquí xorde o complexo: alumar toda unha escena de cinema cunha soa candea é todo un desafío para as persoas encargadas da dirección de fotografía nunha rodaxe. É sonado o empeño de Stanley Kubrick por alumar de maneira ultranaturalista o seu filme Barry Lyndon (1975), que o levou a utilizar unhas lentes moi especiais: as Carl Zeiss planar 50mm f/0.7 que, para resumir, deixan pasar moitísima máis luz que calquera outra lente. Kubrick tívoas que ir buscar á NASA, pois foran inventadas expresamente para utilizar no programa Apollo de exploración espacial.
Non todo o mundo pode botar man dunha Carl Zeiss planar 50mm f/0.7, mais hai moitas maneiras de alumar escenas con candeas e lanternas; para comezar, as propias candeas e lanternas. Poñamos que queremos rodar unha cea romántica cunha veliña no medio: precisaríamos catro ou cinco para alumar ben os rostros das personaxes, non si? E se as poñemos en ringleira, de maneira que a cámara só poda ver a que está diante? É só un tema de perspectiva.
O máis habitual, porén, é desviar a luz con reflectores cara os rostros para conseguir as sombras e o ángulo axeitado; e incluso engadir fontes de luz cálidas e ténues que complementen á vela de maneira indirecta. Nese momento, o importante é sincronizar o movemento dos focos externos co da fonte de luz en plano, ao desprazarse ou ao consumirse.
Nestas datas arrepiantes, coidádevos de ir sós polas corredoiras. Ao mellor atopades o lene fulgor dunhas candeas na distancia… mais non vos preocupedes, pois así como a luz eléctrica matou ás lámpadas de parafina, ás de aceite, aos fachos e ás candeas; tamén matou á Compaña.
Ou non?