Contando os días para que chegue o inverno, comezamos a ver -de maneira un tanto tardía, para ser xustos- as súas sinais: os días son máis curtos, vai frío, chove, venta e érguese polas mañás unha néboa mesta e húmida que cala os ósos. A xente, como contrapartida, acende a cheminea -no pasado acendería a cociña de ferro- e entón comeza a batalla do fume contra o vapor, do frío e do quente, que caracteriza a atmosfera das mañás frías de novembro -para algúns, noirvembro-.
Néboa, fume, vapor, bafo. Ademais de seren maneiras de representar o frío -ou a calor, segundo o contexto– son elementos visuais que aportan significado ás narrativas cinematográficas. Non estou a falar nesta ocasión dun arquetipo, senón dunha multitude deles, que comparten en ocasións significados, ou formas, ou utilizacións; pero que sempre teñen en común o pertencer a un determinado estado da materia e aparecer tamén na vida cotiá, na nosa realidade, de maneira habitual.
Pode que o primeiro que se nos veña á cabeza cando pensamos en fume é a expresión cortina de fume, que designa unha táctica de distracción deseñada para cubrir -como o fume cubre a nosa visión- unha realidade incómoda ou non axeitada. É un recurso habitual na película, pero tamén en todo tipos de narrativas, incluídas as cinematográficas. O que pasa é que ás persoas que traballan no cinema gústalles materializar os conceptos, volvelos visibles. O eterno show, don’t tell, “ensina, non contes”. Por ese motivo é habitual esconder as accións das personaxes, as súas identidades e motivacións tras varias capas de fume, neste caso literal.
O fume pode provir da cheminea dunha locomotora de tren ao entrar nunha estación, dun abano na boca dunha personaxe poderosa, dun incendio ou de calquera outra fonte semellante. Adoita ter, a diferencia de outros gases cinematográficos que trataremos a continuación, unha fonte específica -o abano, a cheminea, a fogueira- que tamén permite focalizar o efecto fumegante nunha personaxe, acción ou escena específica sen chegar a cubrir outros elementos en pantalla. É un recurso moi agradecido, se me preguntan, que tamén se usa nas artes escénicas e nos espectáculos en directo, cecais polo dramatismo que transmite ao espectador.
O fume cobre, e tamén o fai a néboa, pero dun xeito diferente. As particulas que conforman o vapor de auga teñen a particularidade de dispersar a luz, reducindo a súa velocidade de maneira que deixamos de ver o que ocorre a tres pasos de nós. Non temos claro a súa fonte e pode presentarse de varias maneiras; dúas delas especialmente cinematográficas: a néboa baixa que chega até a cadeira, deixando sobre a paisaxe unha capa pálida que oculta os camiños ou a néboa xeneralizada e mesta que desdebuxa as faccións dos personaxes e oculta as accións que ocorren a pouca distancia, e que ocupa toda a pantalla. Mentres a primeira é un recurso propio do cinema de terror e gótico, de calquera filme que queira dar unha atmosfera de suspense, a segunda é un recurso moi interesante que lle outorga aos cineastas un lenzo en branco sobre o que pintar personaxes e outros elementos sen influxo do lugar físico onde se atopan. Sen contexto, polo tanto. Unha maneira brillante de confundir ao espectador deixándolle ver só o que ti queres que vexa.
Na imaxe, as bruxas de Macbeth en dúas adaptacións cinematográficas: a de Orson Welles (1948) e a de Joel Coen (2021), “pintadas” na néboa.
A néboa pode tamén acoller un valor metafórico relacionado con esa capacidade para cubrir: cubrir as almas, esconder o mal, como no filme Nuit et Bruillard (Alan Resnais, 1956) a néboa representa ao silenzo que arrodeaba ás terribles accións do nazismo. Unha vez máis, voltamos ao mito da caverna.
Tamén existe o smog, unha especie de híbrido entre o fume -smoke- e a néboa –fog– que basicamente describe á contaminación industrial visible en forma de néboa mesta e gris, incluso amarelenta, que estaba por exemplo moi presente no London victoriano do século XIX debido á expansión do tecido industrial das primeiras revolucións tecnolóxicas da época. Tanto é así que no imaxinario ligouse para sempre a época, a cidade e mailo fenómeno de néboa perpetua: sempre imaxinamos a Jack the Ripper envolto na humidade do smog, de noite, co seu perfil recortado levemente pola luz ambárica das farolas de gas.
Existe outro arquetipo que relaciona a unha cidade cun tipo de emisións de gas concretas: o New York do século XX adóitase representar a través dos rañaceos, dos taxis amarelos, pero tamén dos pequenos géisers artificiais que xorden do chan e se deforman co paso dos vehículos nas rúas molladas da gran urbe. Trátase, en realidade, do New York Steam System, un sistema de calefacción que fai percorrer o vapor a través dos subterráneos da cidade. En ocasións, o vapor tense que despexar a través de tubos que o despiden cara a cidade. É curioso que este sistema fose tan representado no cinema, tanto que para representar cidades diferentes tamén se percorra a instalar pequenas fontes de fume ou vapor que axuden a construír a atmosfera urbana axeitada para un filme. O concepto en si mesmo do vapor, da máquina de vapor que, a partir da primeira Revolución Industrial, comezou a poñer en marcha a era das grandes invencións -e con isto, como xa temos contado, tamén chega a época da telefonía, a fotografía ou do cinematógrafo- foi capaz de inspirar todo un subxénero da ciencia ficción, unha estética, a do steampunk, con algunha incursión cinematográfica.
Mencionamos xa en varias ocasións neste mesmo artigo unha das palabras clave: atmosfera. É un termo utilizado en todas as artes, pero a nós interésanos a súa aplicación no eido cinematográfico. Defínese habitualmente como o “estado psicolóxico” no que queremos introducir ao espectador, contraposto ao ambiente, que sería o lugar. Pero para producir un estado psicolóxico contreto ao espectador, tamén nos facemos valer de recursos de ambientación, como o é introducir un elemento como a néboa ou o fume á posta en escena. Poñerlle néboa a unha secuencia sempre aporta un valor, que se complementa con outras decisións estéticas como a luz ou o decorado. Cando falamos do fume comentamos o concepto, por exemplo, de cubrir unha acción ou un personaxe. Isto xa pode contribuír a que o espectador se sinta confundido, enganado ou preocupado. De maneira semellante á noite, a néboa ou o fume cubren as accións negativas dos personaxes. Non adoita aparecer, iso si, como un refuxio amable que envolve aos personaxes para acollelos, salvo momentos concretos nos que o contexto, a música, o diálogo ou a coreografía axúdannos a decodificar o significado da néboa desa precisa maneira. Poñamos por caso a néboa que envolve a un barco nunha persecución marítima: para o perseguidor a néboa pode ser unha ameaza aos seus intereses, pero para o perseguido pode representar a súa única oportunidade de saír indemne da situación.
En An american in Paris (Vincente Minelli, 1951) a néboa si é representada como un refuxio, neste caso, para dous amantes.
A atmosfera é unha das principais cartas coas que xoga o cinema para sorprender ao espetador. Dispón de todos os elementos visuais, escénicos e sonoros para transmitir unha idea atmosférica concreta; tamén se fai valer, por suposto, dos arquetipos que, como espectadores, temos interiorizados. Unha vez máis, o cinema sérvese da nosa propia percepción para introducirnos nunha historia e comprometernos con ela até o final.