Cando xorde unha nova linguaxe, unha nova forma de expresión artística, é o momento de maior impulso á liberdade creativa. Antes de fixar as normas segundo o que permite a evolución da técnica ou o que demandan as audiencias que comezan a establecerse como tales, dáse un período no que a experimentación é o único camiño. No que todo vale até que se demostre o contrario.
Durante as primeiras décadas da xestación do cinema, mentres pioneiros como os irmáns Lumière, Georges Méliès e Alice Guy-Blaché cimentaban os piares da representación audiovisual da realidade e da ficción, xurdían propostas nas marxes destas correntes, baseados na idea de que a imaxe en movemento ten infinitas posibilidades. Falamos, por suposto, da animación, mais non exclusivamente. Técnicas como as que Méliès ou Segundo de Chomón desenvolveron -estoume adiantando un chisco-, que podemos considerar os primeiros efectos especiais da historia, tamén son formas de expresión innovadoras, son experimentos creativos arredor da nova linguaxe nacente.
Expoñamos brevemente a historia da animación, un mundo aparte que se manifesta incluso antes que o propio cinema. Pois aqueles primeiros xoguetes, dende a lanterna máxica ó zoopraxiscopio, que antecederon ó cinematógrafo na súa busca da representación en movemento, xa animaban debuxos feitos a man. Aquí animar significa dar vida, dotar de ánima a un obxecto inerte mediante a ilusión de movemento. Case dez anos antes de que os Lumière agasallaran ó mundo coa primeira proxección do seu cinematógrafo, Charles-Émile Reynaud expoñía o seu Teatro Óptico con pequenas animacións ou pantomimas luminosas sobre as personaxes da Commedia dell’arte. Un pouco despois J. Stuart Blackton comeza a desenvolver a idea de “debuxo animado” con curtas como Humorous phases of funny faces (1906).
Porén, de todo este conxunto de pioneiros da animación, quédome cunha figura moi concreta, Émile Cohl, pois este artista francés comprendeu antes ca ninguén cal era a principal vantaxe creativa da animación, a plasticidade, e plasmouna nas súas múltiples curtas con resultados que aínda hoxe impresionan. No canto de representar fielmente a realidade a través do debuxo, Cohl estirou, cortou, moldeou e transformou ós monigotes que protagonizaron a súa primeira curta, Fantasmagorie, até as últimas consecuencias, convertendo botellas en canóns e elefantes en edificios. A primeira porta da imaxinación, a de quebrantar as leis da física e da natureza, ficou aberta de par en par.
Ó mesmo tempo, como xa fomos adiantando, Méliès e Segundo de Chomón inventaron e perfeccionaron técnicas que trasladaban esta plasticidade a o que hoxe entendemos por acción real. O stop trick de Méliès, do que xa falamos nesta bitácora, foi o primeiro paso dun proceso que culminou no desenvolvemento do stop motion. Este formato, que continua o seu legado na actualidade como a maneira máis artesanal de producir animación, foi cultivado con mestría por Segundo de Chomón en curtas como El Hotel Eléctrico (1908), ademais doutras ilusións ópticas. A técnica na que está baseado é a do paso de manivela; a mesma, precisamente, que utilizaron Blackton e Cohl para animar as súas curtas.
Segundo de Chomón foi un dos primeiros técnicos de efectos especiais, dirixiu curtas e incluso inventou técnicas para tinguir fotogramas a man e producir filmes en cor. Sen dúbida, un xenio que mantivo a imaxinación e os azos de experimentar como forza motriz durante a súa carreira, sempre ó servizo da expansión do cinema como forma de expresión total.
Nunha época de tanta creatividade, foron moitos os nomes que poderiamos destacar pola súa importancia na historia destes formatos á marxe, como o stop motion e a animación: Winsor McCay, Max Fleischer, Otto Messmer ou Quirino Cristiani, o artista arxentino que sementou o miliario da primeira longametraxe de animación co filme El Apóstol (1917) aínda que os seus filmes, por desgracia, non se conservaron até os nosos días. Nos anos vinte continuaron os experimentos con propostas como a dos Absolute films que, coincidindo no tempo con vangardas doutras disciplinas artísticas, buscaba a abstracción absoluta que só podía ofrecer o medio da animación. Walter Ruttman, entre outros artistas que se acolleron ó movemento, creou filmes carentes de relato ou narratividade, que trataban de expresar ideas e sentimentos abstractos con formas xeométricas e cromatismos, tratando de emular esa característica da música de movernos sen a necesidade de apelar á iconicidade.
Todas estas persoas deixaron abertas as portas da creatividade para que talentos como o de Lotte Reiniger as traspasaran para deixar a súa propia pegada no mundo da imaxinación. Esta cineasta alemá, influída pola obra dos precursores como Méliès, comezou a traballar con Paul Wegener, figura importante do expresionismo alemán, creando siluetas de cartón para os seus títulos e outros efectos. Cando comezou a desenvolver as súas primeiras curtas animadas, empregando as mesmas siluetas recortadas, decatouse de que até aquel entón a animación tiña un marcado carácter cómico e lixeiro, polo que nin interesaba alongar as metraxes máis alá dos dez minutos nin contar historias que tivesen outra motivación que a de facer rir ó espectador. Coas súas tesoiras e coa axuda dunha cámara multiplano da súa invención -anos máis tarde Ub Iwerks e Walt Disney utilizarán un dispositivo semellante para os seus filmes animados-, Reiniger creou a longametraxe animada máis antiga que se conserva: Die Abenteuer des Prinzen Achmed (1926), unha obra sublime que asentou a idea de que a animación era o medio ideal para contar contos, once anos antes da Brancaneves de Disney. O acto de contar un conto é unha das formas de expresión máis antigas e importantes da cultura; é transmitir unha historia xeración tras xeración, de forma oral, deixando que a narración se transforme e se moldee ó narrador, ós valores e á época, evadindo a realidade cotiá con ambientacións lonxincuas e irreais e con pura maxia.
Lotte Reiniger cambiou as palabras dos contos por siluetas ás que deu vida cunha sensibilidade até daquela nunca vista, cun movemento fluído e plenamente consciente da súa capacidade narrativa que é capaz de traspasar o tempo e marabillarnos a nós case cen anos despois.
Émile Cohl, Segundo de Chomón ou Lotte Reiniger comprenderon dende o comezo a capacidade do cinema para traspasar a realidade e crear novos mundos suxeitos ás súas propias regras. Dende este espazo queremos reivindicar a animación non como un xénero -pois xénero é unha palabra que impón fronteiras no seu afán de delimitar características comúns- senón unha forma de expresión independente e autosuficiente capaz de chegar a calquera público, contar todo tipo de historias e expresar todas as ideas que imaxinen as persoas. Se o cinema é unha ilusión, a máis bela de todas, todas as linguaxes que abarca son capaces de arrastrarnos a outras dimensións, chorar e rir cos seus protagonistas, penetrar en espazos imposíbles, vivir experiencias que doutra forma non experimentaríamos e somerxernos en realidades que non existen ó outro lado da pantalla.
Antes de despedirme quería agradecer á plataforma agora.gal a oportunidade de que este pequeno espazo de reflexión sexa difundido e desfrutado por máis xente á que podía chegar por min mesma. Non deixamos de recomendarvos que entredes no seu portal para acceder cun só clic a unha enorme oferta de información en galego de toda caste: cultura, actualidade, entretemento, divulgación… incluso receitas de cociña! E, a partir desta semana, tamén Kinocube. Estade atentos!