Recordo a experiencia de ver un filme expresionista por primeira vez como un rito de paso na carreira de fondo da cinefilia. Tratábase de Metropolis, de Fritz Lang (1927), esa obra ciclópea de ciencia ficción e ambicións bíblicas cuxos cartaces promocionais son carne de póster para as habitacións de estudantes culturetas.
Nesta bitácora xa tivemos a ocasión de falar un chisco de expresionismo alemán coa escusa de analizar o papel das sombras sobre o celuloide. Non teño a intención de repetir aquelas catro pinceladas sobre a historia desta corrente, así que vou aforrar o alento para centrarme na loa a tres das súas figuras máis importantes: F. W. Murnau, Fritz Lang e Georg Wilhelm Pabst. Como nota aclaratoria, ningún dos tres inscribiu toda a súa filmografía dentro do movemento titular e quizabes outros cineastas sexan máis representativos do expresionismo máis puro –penso en Paul Wegener e Robert Wiene, fundadores e pioneiros desta corrente– mais quixen salientar estes autores precisamente pola visión particular, persoal e intransferible do cinema expresionista.
O expresionismo alemán ven delimitado por dous factores fundamentais, que xa adiantaba no episodio dedicado á sombra: a carencia dun bo presuposto, que obriga a pensar de maneira máis creativa e flexible e o rexeitamento á tradición fílmica e ó naturalismo en favor de abrazar a modernidade e as novas ideas radicais que agromaban na literatura, na pintura, na arquitectura ou na escultura. Da máquina, a ciencia, a velocidade e a xeometría de Metropolis ou do doutor Caligari á superstición e a espiritualidade de Nosferatu ou Fausto, pasando polo realismo social e a crónica criminal do doutor Mabuse ou do vampiro de Dusseldorf. Ángulos aguzados e grandes alturas nos decorados e xestos enérxicos e expresións deformadas nos rostros dos protagonistas. E detrás dos guións, mensaxes profundos de desesperación e angustia –lembremos que nos atopamos na Weimar do período de entreguerras– mais tamén de inconformismo e de esperanza.
F. W. Murnau, influenciado dende novo por unha manchea de xenios como Shakespeare, Ibsen ou Nietzsche, destaca dentro do panorama do filme expresionista con adaptacións de grandes obras literarias escuras e fantásticas como Nosferatu, eine Symphonie des Grauens (1922) baseada no Drácula de Stoker –debidamente disimulado para evitar leas co copyright–, Der Janus-Kopf (1920) baseada no Doutor Jekyll e Mr. Hyde de Stevenson ou o Faust (1926) de Goethe. Murnau crea e recrea mitos antigos e modernos arredor de temas como a morte, o monstro, a deformidade ou o inferno durante a súa etapa expresionista, mais sobrepasa esta visión triste e escura da vida e do ser humano cando salta a Hollywood para crear unha obra lírica e sensible como Sunrise: A song of two humans (1927). É unha pequena trampa no vídeo introdutorio de hoxe, pois Sunrise non pertence ó cinema alemán de entreguerras. Iso si, como ocorre con moitas obras non expresionistas destes grandes cineastas, posúe aínda algúns trazos desta corrente. No caso de Sunrise, na miña opinión totalmente subxectiva, hai reminiscencias do home-monstro-lunático expresionista –lembremos a Fausto ou ó doutor Jekyll– no momento en que o protagonista sen nome (George O’Brien) se deixa levar polos seus baixos instintos e decide asasinar á súa muller (Lillian Gish).
Fritz Lang, por outra banda, é quizabes o máis ambicioso do trío protagonista desta bitácora. Foi un verdadeiro éxito comercial na súa época cos seus trepidantes thrillers criminais e un xenio sutil capaz de amosar a parte máis bela do ser humano en filmes como Der müde Tod (1922), un fermoso conto que, a través da estrutura tripartita da fábula e da narración popular, relata a loita dunha muller por recuperar ó seu amado das garras da morte. Non podemos continuar sen facer unha mención especial a Thea von Harbou, compañeira na vida e no cinema de Lang, unha das guionistas máis brillantes da historia –que tamén se puxo detrás da cámara nun par de ocasións– sen a cal ningunha das grandes películas da etapa alemá deste cineasta serían posibles. O estilo de Lang é en ocasións épico e elevado, cando as súas personaxes claman ós ceos e ás inxustizas, mentres que noutras, o estilo vólvese quedo, calado, estático, sutil. É un dos cineastas máis versátiles e inclasificables pola súa variada filmografía. Fican unha chea de filmes no tinteiro máis quero destacar finalmente M – Eine Stadt sucht einen Mörder (1931), unha proposta que polas súas características entra de cheo no caixón do expresionismo e destaca polo enxeñoso uso do son tanto para a montaxe como na propia trama, na que ten especial importancia. Este filme influíu de maneira decisiva nas formas e contido do cinema negro posterior.
Finalmente, quero salientar a obra de Georg Wilhelm Pabst, menos coñecido a nivel popular –e teño que recoñecer humildemente que, a pesares de levar sete anos estudando cinema, decateime da súa existencia neste último mes– e cun expresionismo menos evidente. De feito, dende que me recomendaron a súa filmografía, pasei un par de días debatendo comigo mesma se debía enmarcalo da mesma maneira que Lang e Murnau. Todo até que vin a escena de Die Büchse der Pandora (1929) incluída no vídeo introdutorio desta semana, que me despexou tódalas dúbidas. Pabst rexeita as temáticas fantásticas, futuristas e macabras que caracterizan ó expresionismo puro en favor dun realismo social con conciencia dunha sociedade en crise. Pabst recorre, iso si, ás formas e recursos que definen á corrente como a xestualidade desatada, as formas aguzadas e a sombra. No seu universo fílmico ten lugar a deformidade, se ben moral, e as baixas paixóns, froito dun contexto social hostil. Teño que admitir que levei unha sorpresa agradable con Die Büchse der Pandora, pois a sinopse me levaba a pensar na típica historia moralista na que unha muller independente, con axencia propia, é castigada pola súa vida disoluta. Porén, a medida que o filme se desenvolvía diante dos meus ollos, fun atopando o que me pareceu o verdadeiro enfoque autoral, que me revelaba que as desgracias de Lulú, a protagonista, non eran culpa dela senón da sociedade corrupta que a rodea, que a sexualiza, que a obxectifica e se aproveita dela para despois abandonala á súa sorte.
O expresionismo alemán é unha das correntes cinematográficas máis populares dentro e fóra da cinefilia. Por que? Á parte de tratar temas adiantados ó seu tempo e canalizar a angustia dunha sociedade particular como a da Weimar de entreguerras, quizabes o máis importante foi o pouso que deixou, o legado que aportou ó cinema posterior. Fritz Lang chegou a Hollywood cos cimentos do cinema negro ás súas costas; grandes directores ós dous lados do atlántico recoñeceron e recoñecen hoxe en día a súa influencia. Vemos a mesma Morte de Der müde Tod no Sétimo Selo de Bergman (Det sjunde inseglet, 1957), as formas ciclópeas e aguzadas de Metropolis en Blade Runner (Ridley Scott, 1982) e o horror estilizado da figura de Nosferatu en toda a obra de Tim Burton. Se nos anos vinte o cinema comezou a abrir as portas da creatividade, imaxinando mundos exóticos e fantásticos cheos de luz e cor, o expresionismo cavou un buraco ó máis profundo e escuro da nosa existencia, abrindo un camiño para que a sombras finalmente se introduciran no cinema para quedarse.