Achéganse as datas do Entroido, unha cousa moi seria na Galiza. É tempo de festexar, de deixarse levar, de desfogarse antes do tempo de recollemento da cuaresma. Tempo de música, danza e baile, de ocultar a identidade tras as máscaras e disfraces para facer trasnadas ou para adoptar roles que o resto do ano non nos son permitidos socialmente. É, por suposto, un tempo de excesos, sobre todo no que se refire á comida e á bebida. Na nosa terra sempre atopamos boas excusas para comer a fartar, para cocidos pantagruélicos -quedádevos con esa palabra- que non rematan nunca, para consumir doces e lambuxos, orellas, bicas, roscas e, sobre todo, a raíña das mesas galegas no Entroido: a filloa -ou freixó-.
O comer é un concepto propio do cotiá, en canto a que se trata de satisfacer unha necesidade básica para a vida- mais, como vemos, tamén ten o seu de celebración, de cousa excepcional, incluso de ritual social. Xuntarnos a comer -a familia, as amizades, a comunidade, etc.- é motivo de homenaxe e, por que non, de trouleo. Como calquera actividade humana vinculada ao social, está presente tamén nas imaxes que vemos na pantalla do cinema.
De maneira xeral, hai máis dun arquetipo vinculado á comida, mais ímonos centrar na idea do festín, é dicir, á mesa posta coa mellor calidade e maior cantidade posible de alimentos destinados non tanto á cubrir a nosa necesidade, senón a satisfacer a vontade de exceso, ambición, e regalía dos sentidos. O que ven sendo un bo cocido no Entroido galego.
Dende os inicios da historia do cinema, unha comida abundante e exótica adoita representar ás personaxes de boa fortuna, aquelas que poden permitirse pagalo, claro. Representa un valor, económico ou de status social, e polo tanto caracteriza á personaxe a través de aquilo que come. Aplícase aquí a máxima “somos o que comemos” a través, como non, dunha metonimia. Unha espectadora de principios de século só precisaba ver a unha personaxe a comer unha langosta para adiviñar o seu poder adquisitivo; non precisaba unha maior cultura audiovisual para chegar a esa conclusión.
Existe, por exemplo, unha trama propia da época de auxe do slapstick que é a da personaxe pobre que soña -e incluso conspira- para facerse co preciado botín de comer rico e abundante. Personaxes como the tramp, de Chaplin, vense a miúdo inmersos neste tipo de tramas. Máis tarde, no auxe da animación slapstick, este tipo de tramas leváronse á súa máxima expresión, á maior esaxeración. Falamos das primeiras curtas de Disney, de Fleischer ou Tex Avery.
Esta contraposición -entre quen ten fame e quen ten alimento de sobra- serviu tamén para representar a loita de clases ao longo da historia do cinema. A palabra pantagruélico ten algo que ver con esta noción, ao meu xuízo: François Rabelais escribiu no século XVI unha serie de novelas satíricas sobre Gargantúa e Pantagruel, dous xigantes espantosos, pai e fillo, dos que se di que comían e bebían ata fartar en banquetes excéntricos e esaxerados como os que nos ocupan neste episodio. Rabelais utilizou a estas dúas personaxes tamén para parodiar ao poder -da igrexa, dos políticos do seu tempo, etc.- e fai uso do concepto do festín como representante da decadencia das clases dominantes. Gargantúa e Pantagruel, por certo, están ligados á tradición oral e ao Entroido como inspiración da que partiu o seu autor. O do “cocido pantagruélico” ten todo o sentido.
Un festín pantagruélico pode resultar moi desagradable de contemplar: ver comer de maneira “pouco civilizada”, polo xeral, non causa pracer, senón repugnancia. Desta maneira, tamén serve a nivel narrativo para caracterizar unha(s) personaxe(s) ou incluso un colectivo, unha comunidade de individuos, unha sociedade enteira, unha época ao completo. Serve para chamar “bárbaras” -usei o termo acuñado polos romanos a propósito- a un conxunto de persoas pola súa maneira de beber e comer.
Sen chegar aos extremos de voracidade dos xigantes de Rabelais, preparar un banquete pode significar simplemente sentar ás personaxes arredor dunha mesa e facelos interactuar. O importante é que non sexa a mesa de todos os días, senón un evento máis ou menos excepcional de celebración, no que un anfitrión recibe ás persoas convidadas e trata de satisfacelas ou impresionalas. Isto é máis habitual cando representamos ás clases poderosas, económica ou socialmente, mais tamén se teñen representado banquetes de xente humilde, celebración da comunidade, na que a comida será menos luxosa, mais abondosa en relación á frugalidade da vida cotiá.
Os festíns dos ricos son escenario de conspiracións, tentacións, duelos e ofensas máis ou menos veladas, e son un compoñente case imprescindible de certos xéneros ou ambientacións históricas: o péplum e a decadencia dos patricios romanos, a vida na corte medieval ou a high society europea do século XIX. O banquete forma parte do noso imaxinario de como se vivía nestas épocas, grazas en parte ás representacións artísticas como a literatura, as artes plásticas, ou mesmo o cinema.
É curioso, porque as representacións retroaliméntanse -desculpade pola chanza- entre si durante séculos, creando unha imaxe que remata por independizarse incluso da realidade histórica. Porén, en ocasións, a vontade dun filme non é representar a realidade senón unha versión estilizada ou deformada da mesma e pode ser totalmente lexítimo que o cinema se basee en arquetipos máis ou menos realistas para transmitir ideas que todos temos na cabeza. Vós que opinades? Déixovos con esta reflexión e vou á cociña a facer o amoado.