A comedia e humor tiveron que loitar, dende o comezo, polo seu status dentro das artes en xeral e do cinema en particular, reivindicando a súa calidade e a súa influenza na sociedade á mesma altura que o drama. Esta é unha cuestión moi vella, pois moito antes da invención do cinema xa se consideraba á ópera cómica, á bufa ou calquera das súas variantes como un “xénero menor”. E así con todo!
Porén, reto a aqueles que non se toman en serio a comedia –valga o oxímoron– a que vexan The kid (Charles Chaplin, 1921), pois de seguro que cambiarán de opinión. Para comezar, unha cousa é imbatible: antes que doutras disciplinas ou movementos artísticos, o cinema nutriuse do vaudeville, dos espectáculos populares, das artes para as masas. Precisamente do vaudeville, do music hall e do circo proveñen os cineastas dos que quero falar neste artigo: Charles Chaplin, Buster Keaton e Jacques Tati.
Charles Spencer Chaplin foi un artista polifacético: actor e director, pero tamén guionista, compositor, escritor, editor… quizabes por provir dunha familia dedicada tamén ó espectáculo, pero seguramente tamén para sacar a súa tráxica vida adiante aprendendo a facer de todo para subsistir. Aínda que se criou en Inglaterra, foi cando emigrou aos Estados Unidos cando a súa carreira despegou, primeiro nos estudos Keystone, onde o que se levaban eran as películas de acción frenética –os thrillers!– e dun humor visual que dependía moito dos golpes e malleiras que sufrían os seus protagonistas: o slapstick. Foi precisamente na Keystone onde Chaplin presentou ó mundo en 1914 “O Vagabundo” –The Tramp– , que seguramente coñeceredes polo nome de Charlot. A descrición coñecédela incluso mellor ca min: un pequeno chapeu fungo, un mostacho cadrado, roupa demasiado grande ou demasiado pequena, un andar ridículo e un bastonciño flexible de bambú que xiraba ó seu compás.
Chaplin –e Charlot– gañaron coas primeiras longametraxes do Vagabundo unha fama internacional sen precedentes que o converteron en símbolo inequívoco do cinema e da comedia a nivel global. Foi pioneiro –aínda que existen algúns precedentes, non o imos negar– na construción da personaxe cómica, unha personaxe que se funde coa propia personalidade do autor e que está moldeada ó gusto do público da época: un individuo apoucado pero enxeñoso, sempre en problemas, cun rostro tristeiro que, porén, é capaz de arrincar de nós os maiores sorrisos… estou falando de Charlot, pero tamén do alter ego de Buster Keaton, e de Monsieur Hulot, a icónica personaxe de Jacques Tati.
Mais non adiantemos acontecementos. Charles Chaplin non só foi Charlot; foi tamén un brillante cineasta que, grazas á súa vis cómica, ás súas múltiples facetas artísticas e ó seu perfeccionismo maniático fíxonos chegar algunhas das mellores películas da historia. Falamos de The Kid, pero tamén de Modern Times (1931) e posteriormente, xa afastado da personaxe do Vagabundo, unha fábula social totalmente revolucionaria como The Great Dictator (1941) –non esquezamos que foi estreada en pleno auxe do nazismo!– ou a retrospectiva case biográfica que marca en Limelight (1957). Todos estes filmes están tamén caracterizados, a parte do fino sentido da comedia slapstick ou falada, por unha sensibilidade suprema que nos fai chorar de emoción, sentir a dor e a inxustiza e manter a esperanza, canda os seus protagonistas, cara un futuro mellor.
Alguén me dixo que, se a infancia de Charlie Chaplin segue o modelo da de Oliver Twist, a de Buster Keaton sería equivalente á de Tom Sawyer. Nado como Joseph Keaton, fillo, tamén proviña do music hall, no que debutou dende moi pequeno co seu pai, e educouse a golpe de slapstick. O coñecido ilusionista Harry Houdini, amigo da familia, foi quen lle puxo o alcume de Buster, ó advertir o talento do rapaz como stuntman para recibir golpes e malleiras, caendo e sendo lanzado polo seu pai en trucos que hoxe non consideraríamos, digamos, axeitados para un neno. Aparentemente, sen sufrir dano ningún.
Keaton comeza a despuntar ao carón do soado Roscoe Fatty Arbuckle, quen xa fora unha figura influínte para Chaplin nos seus comezos, mais o escándalo afundiu a carreira de Arbuckle e o noso Buster pasou ó primeiro plano coas súas primeiras curtas e longametraxes. Tamén foi vital para el a creación da súa personaxe, neste caso sen nome, mais sempre caracterizada por unha expresión stone face, cara de pedra, de pau ou de póquer, é dicir, a inexpresividade máis expresiva; e mais pola proliferación de escenas de alto risco nas que Buster Keaton realmente se xogaba o pelello para impresionar ó seu público.
Comezou tamén a tomar o rol de dirixir os seus filmes, dando lugar ós que, sen dúbida, podemos considerar como os mellores da súa carreira. Algunhas delas son codirixidas, e noutras aparecen acreditados outros cineastas aínda que está demostrado que teñen a man creativa de Keaton detrás. Destacarei dous filmes, ambos da súa autoría, que sobresaen por riba dos demais: Sherlock Jr. (1924), polo seu enxeño, polo seu caracter metacinematográfico e onírico que xoga coa ficción e a realidade –mais ben coa ficción dentro da ficción– e apela directamente a nós como espectadores e como amantes do cinema; e a súa obra mestra, The General (1926), unha proeza técnica que conta con algúns dos stunts máis perigosos e coa narrativa máis elaborada e acertada da súa carreira. Por desgraza, foi unha carreira curta en continua tensión con outras estrelas do slapstick como Chaplin ou Harold Lloyd, e que finalizou abruptamente coa chegada do son e a incapacidade de Keaton de adaptarse a el, como outras moitas estrelas da época. O seu rol en Limelight, de Chaplin, ou o cameo en Sunset Blvd. (Billy Wilder, 1950) son dúas das súas derradeiras aparicións no celuloide, papeis breves pero significativos que revelan as tráxicas consecuencias do esquecemento.
Mencionei a Harold Lloyd e é certo que, no seu momento, foi unha estrela do slapstick cun alter ego tamén recoñecido ó instante. Durante moito tempo, a imaxe de Lloyd colgando dun enorme reloxo en Safety Last (F. Newmeyer e S. Taylor, 1923) acompañou a outros fotogramas míticos do cinema como icona indiscutible do cinema. Porén, o seu traballo como director foi máis limitado, case sempre sen aparecer nos créditos, e sen destacar da mesma maneira que os seus competidores.
Por ese mesmo motivo, decidín que o terceiro en completar a Santísima Trinidade do Humor –a expresión non é miña– sería alguén máis afastado no tempo e aparentemente na forma: Jacques Tati. Aparentemente, pois a idolatría de Tati por Keaton e Chaplin é de sobra recoñecida, así que non é raro que a súa filmografía estea chea de similitudes e influenzas directas dos dous cineastas.
Jacques Tatischeff, fillo de aristócratas de orixe rusa, comezou tamén no music hall e no deporte, que ten tamén certa presenza nas súas longametraxes. Construíu a súa personaxe, Monsieur Hulot, á imaxe e semellanza da de Buster e a de Charlot: unha personaxe entrañable cuns trazos peculiares –a pipa, o sombreiro e a gabardina– e cunha personalidade única, a ideal para meterse en problemas.
Curiosamente, aínda que entramos de cheo no cinema sonoro, Hulot é unha personaxe case muda, que segue a expresarse en termos de slapstick a partir dos anos 50, cando esta forma de humor visual levaba moito tempo superada. Tati constrúe o mundo arredor de Hulot, deixando que as personaxes secundarias non se limiten a complementar ó protagonista, senón que forman en conxunto un cadro –como unha pintura– no que compiten coas súas excentricidades pola nosa atención.
Neste caos, herdeiro de Chaplin e Keaton, pero tamén da Keystone e do primeiro cinema silente, Tati pon especial mimo ó que escoitamos e percibimos, fiando a banda sonora –entendida como o conxunto de voces, ambientes, efectos e música– como un tapiz. Pois, aínda que o silencio é característico dos tres cineastas, é o son o que define en realidade as súas traxectorias: pois mentres Keaton era asolagado pola chegada das talkies e Tati representa o mutismo en pleno auxe cinema sonoro, Chaplin reflicte á perfección o tránsito dunha a outra linguaxe. Esta transición faise explícita en Modern Times, un filme mudo que, sen que nos decatemos, vaise convertendo pouco a pouco nunha película sonora.
É certo que nos últimos tempos, así como a imaxe de Harold Lloyd foi perdendo a consideración como símbolo do cinema, Charlot tampouco está tan presente na nosa imaxinación colectiva como noutras décadas, salvo quizabes en círculos sociais específicos. Mentres, o bo de Buster experimentou unha progresiva revalorización, froito da reivindicación máis ou menos popular. É posible que sexa unha icona máis axeitada para a época do microblogging e do GIF, sabendo que algunha das súas escenas de risco sorprenden aínda hoxe, na época do croma e do CGI. Pola miña banda, calquera dos tres se poden considerar artistas á altura dos grandes cineastas do drama silente, cunha influenza innegable no cinema posterior, sobre todo pola súa labor ó dotar de emoción e sensibilidade a comedia máis desatada.
Aproveito para recomendar, se é que quedan aínda entradas, a proxección de The Pilgrim (Charles Chaplin, 19) musicada pola Real Filharmónica de Galicia –coa partitura do propio Chaplin!– no marco do Cineuropa 35.