Que hai máis san que unha froita? E máis saboroso? Sabémolo ben. Para ambientar a escrita deste artigo collín un acio de uvas pretas do país, que estamos a entrar na tempada, e vou comendo un par de uviñas por parágrafo.
Existen moitos arquetipos relacionados coa comida, pois é unha das funcións básicas para o mantemento da vida humana. O da froita, concretamente, é moi especial, porque leva moitos anos con nós, dende que eramos pouco máis que recolectores antes da invención da agricultura. Na literatura máis antiga xa atopamos o primeiro grande arquetipo froiteiro: a mazá de Eva, a árbore do coñecemento, o froito prohibida e o castigo por acceder a ela.
Hai varias maneiras de abordar este tema; poderiamos facer unha lista de froitas e o simbolismo habitual asociado a cada unha, por exemplo. As uvas que estou a comer préstanme como a un dirixente romano deitado no seu triclinio, desfrutando do pracer decadente. Xa temos un cliché. E se despois como un plátano, terei que ter coidado de onde boto a pela, non vaia ser que alguén lle dea por esvarar nela con efecto cómico. Neste sentido, aparte das mencionadas, poderiamos contar entre as froitas máis agradecidas para o cinema á mazá –a máis popular–, o amorodo, a granada, a laranxa ou o pexego.
Porén, penso que é máis práctico ir por partes. Que simbolizou a froita, de maneira xeral, dende case o comezo? A resposta é múltiple: vida, fertilidade, abundancia… cando no verán había froita era porque a xeada invernal non estragara a colleita. A proliferación da froita está relacionada coa prosperidade, pero tamén coa vida en si mesma: a fertilidade das prantas, o nacemento, a verde xuventude e a madurez –utilizamos as mesmas palabras para referirnos ás persoas e aos froitos da terra– e a decadencia en forma de podremia. A froita a podrecer, así como as flores a murchar, son imaxes que forman parte do noso universo simbólico á hora de representar o declive e a morte das cousas.
En canto á abundancia e prosperidade, está claro que unha mesa ben luxosa está incompleta sen a súa fonte de froita. Polo mesmo motivo, en certos contextos narrativos unha soa mazá pode ser o mellor regalo, sobre todo se a personaxe que a recibe non adoita ter a capacidade de adquirila por si mesmo. Isto é habitual, por exemplo, no cinema infantil ou de animación. É unha maneira sinxela de expresar agradecemento ou caridade.
Agora deixo por aquí unha pequena advertencia, pois toca falar de cousas relativas á sexualidade humana.
Porque a froita relaciónase coa fertilidade, como xa mencionamos, pero tamén co pracer. O pracer decadente das uvas nos péplum e mailo pracer de tipo sexual. Tense falado máis ou menos erroneamente dos alimentos afrodisíacos, entre os que se conta habitualmente a froita. Se cadra é un efecto máis intelectual e psicolóxico que biolóxico, na miña opinión máis ilustrada en arquetipos e narrativas que en nutrición. Froita como o amorodo, o pexego, a granada, forman parte do imaxinario erótico debido –entre outros factores– aos estímulos sensoriais que ten en común o comer unha froita coas prácticas sexuais humanas. O son, o tacto, a textura, o xugo… Se volvemos, ademais, ao mito bíblico de Adán e Eva, temos redondeado o sistema simbólico. A froita é o reflexo da tentación, a miúdo con nefastas consecuencias das que nos preveñen as fábulas e os contos con leccións morais. Unha mostra é o conto de fadas de Brancaneves, que tamén tivo o seu paso polo cinema, e que nos mostra o fácil e o perigoso que é caer na tentación da mazá da Raíña Malvada. A tentación tamén se veu representada a miúdo na narrativa pola granada que consumíu Perséfone para ficar –voluntariamente ou non, xa sabedes que os mitos teñen moitas versións– todos os invernos canda Hades no Inframundo helénico. É a mesma granada que aparece en Kingdom of Heaven (Ridley Scott, 2005).
Seguramente aqueles encargados de censurar a narrativa cinematográfica no Hollywood clásico, o do Código Hays, sabían ben desta relación entre froita, sensualidade e tentación, polo que non abondan as representacións da froita na narrativa cinematográfica deste período. É curioso como, nos últimos tempos, o pexego tomara o relevo á mazá como froita da sensualidade e da tentación. Terá que ver con que, a nivel popular, se relacione a miúdo o emoji do pexego á anatomía humana e ao erotismo? Quen o sabe!
Saíndo deste eido, existe un cliché bastante estendido relacionado coa froita no cinema: que os viláns sempre andan a comer mazás. Explícome! Nos últimos anos foi un recurso bastante utilizado para caracterizar unha personaxe, non necesariamente negativa, mais sí unha persoa sen filtros, despreocupada, confiada. Non coñezo exactamente o motivo tras desta caracterización, pero cando vexo unha personaxe a trabar ruidosamente unha mazá, podo imaxinar que, canto menos, non é o tipo de persoa que se preocupa polo que pensen os demais. Unha característica propia dos viláns máis estereotípicos do cinema mainstream.
Cómpre destacar que en ocasións a froita adquire determinados simbolismos propios como as laranxas que aparecen cada vez que alguén corre perigo de morte en The Godfather (Francis Ford Coppola, 1972) ou as mazás da sorte que regala a personaxe de Bette Davis en Pocketful of Miracles (Frank Capra, 1961). Unha personaxe que visualmente é comparable á meiga de Brancaneves, pero representa os valores contrarios.
Finalmente, a froita aporta un valor visual importante: a cor. Cando a cor comezou a ser incorporada na cinematografía, a froita destacou como elemento favorito dos directores de fotografía naquelas producións a toda cor para deslumbrar ao espectador. De feito, un dos primeiros experimentos coa cor no cinema son as curtas sobre flores e froitas da Gaumont, entre 1912 e 1913.
Cada elemento da nosa cotiandade é susceptible de converterse nun arquetipo e de aportar significado, simbolismo ou valores visuais a unha produción cinematográfica. O simple efecto de comer unha froita convértese, nas mans do cinema, nunha escena transcendental.
E marcho, porque acabo de rematar o acio de uvas.