Chega o Entroido, unha das datas favoritas da que vos escribe, e devezo por festexar, facer trasnadas, argallar a disfrace, rir, comer, beber e bailar. Que terá a danza, unha das expresións máis antigas da humanidade, para que a relacionemos instintivamente coa liberdade, o benestar e a felicidade?
Danzar forma parte dos procesos de socialización humanos: danzamos canda as nosas amizades, canda a nosa familia dende a máis tenra infancia; aprendemos coreografías específicas que nos serven para sentirnos parte dun grupo; tamén danzamos para impresionar ás persoas que nos atraen, como moitos animais dentro dos seus rituais sociais. E danzamos en solitario, igualmente, cando nos atopamos a gusto. Por veces, facémolo involuntariamente: é inevitable para moitas persoas o mover o corpo ao ritmo da música, ou de calquera patrón sonoro medianamente regular. Non é sempre necesario que haxa público nin acompañantes, aínda que, como debateremos máis adiante, a persoa espectadora pode ter un rol importante na acción de bailar.
No cinema, o cantar e o danzar contan até cun formato propio, herdeiro dos artes performativos mixtos como a ópera, o ballet ou o vodevil: o musical. Tratei de evitar en grande medida os exemplos provintes do musical no vídeo introdutorio —salvo notables excepcións— porque a danza é intrínseca ao formato. E falamos dun formato, non un xénero, ollo, onde as leis da narrativa e da representación da realidade funcionan de xeito diferente ao cinema non-musical: como audiencia, no mundo do musical, admitimos como válido e coherente que un grupo de xente se bote a bailar e cantar en perfecta sincronía nunha situación cotiá, sen pararnos a preguntarnos cando tiveron tempo a ensaiar para que lles saia tan ben á primeira. Iso non nos pasa co cinema narrativo ortodoxo, porque as linguaxes son diferentes.
Máis alá do musical, a danza segue a ser un xeito de expresión humana. Unha xeito, por outra banda, moi eficaz á hora de transmitir emocións complexas de maneira sonora e visual e, polo tanto, moi axeitada para os artes audiovisuais nas súas múltiples formas.
No cinema, podemos falar de dúas funcións fundamentais que o baile é capaz de cubrir. Por unha banda, a función narrativa e expresiva que nos achega información valiosa sobre a psique, o estado, a situación ou a enerxía dunha personaxe determinada, incluso facendo avanzar unha trama. Nos casos nos que a danza é catártica e, polo tanto, lle serve á personaxe que baila como maneira de desinhibirse, de liberar os sentimentos reprimidos, pode converterse incluso nun clímax moi efectivo.
Pola outra banda, o baile cumple unha función lírica e estética. Podemos xuntar as palabras para transmitir información de maneira obxectiva e explicativa, con máis ou menos parcialidade; pola contra, tamén as podemos xuntar con arelas de aportar beleza, ritmo e significados ocultos, ao que lle chamamos lírica ou poesía. Da mesma maneira, podemos mover o corpo para cumprir unha función práctica ou movernos cun determinado ritmo, creando unha serie de figuras, aportando beleza e significados ocultos aos nosos xestos: a danza é a poesía do corpo, a expresión da beleza kinética que, na pantalla, se traduce en xestos, movementos e expresións fermosas e atraentes.
Non podemos deixar de mirar, é superior a nós. O natural en nós e atender aos obxectos e os corpos en movemento, é parte do noso instinto de supervivencia. Atráenos o movemento como a luz ás avelaíñas. Seguimos coa ollada os contornos, os relevos, as torsións, as figuras, a xestualizade, as formas e o tránsito polo espazo. As nosas mentes buscan desesperadamente patróns rítmicos nos que deleitarse.
E no ser ollado tamén está parte do placer de bailar —que non a parte fundamental—, parte da súa dimensión social. Un pouco como calquera arte performativa, que cobra sentido no momento en que alguén o olla. Coma o cinema, sen ir máis lonxe. A danza, na súa función estética, permite aos cineastas compoñer os planos a través das posturas que toman os corpos, das súas transformacións. E, nos patróns sonoros e rítmicos que xera a danza, os cineastas atopan tamén unha ferramenta para alterar ao seu gusto o ritmo interno do plano.
No cinema hai, houbo, e haberá sempre danzas para todos os gustos: danzas alegres, catárticas, sedutoras, tristes, nostálxicas, hai coreografías que son loitas, hai danzas de San Vito que atrapan como arañeiras, hai danzas ao son da música diexética, extradiexética ou da música que soamente existe na cabeza da personaxe…
A danza e o cinema, despois de todo, baséanse no mesmo: en manipular o tempo e o espazo a través do movemento. Agardo que este Entroido traia bailes e mascaradas, sempre en boa compañía, até caermos derreados e felices.