A beleza do abandono
Como a calquera persoa que tivese polo menos “unha fase gótica” ao longo da súa vida, atráenme de maneira irremediable as ruínas: aldeas abandonadas durante os sucesivos éxodos rurais, castelos derrubados polos Irmandiños, conventos que sufriron as consecuencias dun tremor de proporcións bíblicas, casas e pazos con décadas de descoido, espazos do ocio nocturno que aínda conservan os neóns e os cartaces con estéticas doutra época, mais só son percorridos polos ratos e os exploradores urbáns…
Hai algo misterioso e engaiolante no silenzo, na calma deste tipo de lugares. As ruínas deben percorrerse de maneira reflexiva, lenta e respectuosa, para mergullarse na atmosfera única do lugar. As ruínas convídanos a contemplar o peso do tempo, a sermos conscientes do efémero da nosa existencia. Trátase de espazos que noutrora foron útiles ou simbólicos e que, trala desaparición das últimas persoas que o ocuparon, ficou conxelado nun tempo concreto, nun estado que só muta por mor da erosión dos elementos ou do desgaste dos materiais e sempre pasiño a pasiño cara á súa desaparición. O tempo pasou por riba das ruínas ripándolle anacos, ciscando arañeiras e pragas, enrarecendo o aire e enchéndoo todo coa súa propia atmosfera, co cheiro a pechado. As ruínas son testemuña dese discorrer eterno do tempo.
No cinema, sobre todo naquelas ficcións inspiradas na novela gótica, as ruínas dunha igrexa ou dun castelo son o set ideal para dotar dunha atmosfera melancólica, romántica ou inquietante. Mais, nunha lectura un chisco máis profunda, tamén ligada á novela gótica, as ruínas aportan unha nova dimensión temporal á narrativa.
Explícome: os filmes existen nun presente constante, tal como se escriben os guións: “A personaxe diríxese á porta. Dubida un momento, mais acaba abríndoa.” No momento no que introduces un flashback, ou no que unha personaxe lle conta a outra o que ocorreu con anterioridade, engádese unha liña temporal máis ao universo narrativo: o pasado. Isto tamén é posible, de maneira implícita, cando introduces ruínas na pantalla. Na adaptación da saga d’O Señor dos Aneis a cargo de Peter Jackson, a audiencia é consciente de que houbo un tempo anterior á historia, un tempo no que existiron grandes imperios e fazañas, cando as personaxes percorren os camiños e atopan as ruínas desa época, como as minas de Moria, por exemplo.
Por outra banda, nos filmes de aventura, as ruínas da Antigüidade trátanse como unha sorte de gimkana, labirinto ou alxube con probas e crebacabezas que as personaxes –con frecuencia son historiadoras, arqueólogas ou cazatesouros– deben de superar para achar unha recompensa ao final do camiño. Neste senso, o pasado só serve como excusa para situar un artefacto que desencadee a aventura.
Non todas as ruínas se caracterizan pola súa antigüidade ou son causa do abandono. Nas historias distópicas, as ruínas do presente móstrannos que algo ocorreu –un apocalipse nuclear, unha extinción masiva, etc.– sen necesidade de explicacións, diálogos nin narradores. A través dunha metonimia como as que xa temos comentado nalgunha ocasión, vencellamos a consecuencia –a ruína, que podemos ver– coa causa –a destrución ou o abandono, que podemos imaxinar–.
Os filmes situados na Europa de posguerra como The Third Man (Carol Reed, 1949) ou Paisà (Roberto Rossellini, 1946) móstrannos cidades arrasadas polos bombardeos, dunha maneira moi semellante á das historias distópicas. Son tamén ruínas recentes, violentas, que revelan as consecuencias dunha causa terrible –A Guerra–. A diferenza radica na distancia: as distopías cóllennos lonxe, pode que milleiros de anos, mentres que os filmes da posguerra falaban dunha realidade moi preto do seu público, cun afán de documentar a destrución, a morte e a dor para que as xeracións vindeiras aprendan e nada disto volva ocorrer.
Non deixo de lembrar todas as imaxes de ruínas e entullo que inundan os medios día a día, tralos bombardeos da IDF sobre o territorio palestino, e penso en canto nos queda aínda por aprender das ruínas, como humanidade. O cinema comparte precisamente a mesma función que as ruínas: deixar testemuña do que ocorreu.
Até o vindeiro episodio!