Os paxaros de mal agoiro
Este é o segundo artigo dunha pequena serie adicada ás aves no audiovisual. Nesta ocasión, referirémonos ás connotacións negativas dalgunhas aves dentro do imaxinario cinematográfico. O primeiro artigo desta serie versou sobre Os paxaros na gaiola.
Cando falamos da representación dos paxaros nas artes, adoitamos seguir dous criterios principais que as dividen en categorías éticas de “aves boas” e “aves malas”.
Por unha banda, a súa cor. Os paxaros brancos, como case calquera outra cousa de cor clara e luminosa, son asociados coa paz —a pomba branca, por exemplo—, coa beleza, a pureza, a inocencia, a xuventude… mentres que os paxaros de cor negra son vencellados á tristura e á maldade, ou á morte, como o corvo do poema de Edgar Allan Poe. Esta distinción branco-negro e bo-malo é moi propia da sociedade occidental —pois sabemos que noutras culturas o branco é a cor do loito, por exemplo, e carece das mesmas connotacións que aquí—, mais non se cumpre de maneira definitiva, porque hai outra característica case máis importante para distinguir ás “aves malditas” das demais: os seus hábitos alimenticios.
De primeiras, poderiamos pensar que as aves rapaces —as que cazan e, polo tanto, matan— serían as primeiras candidatas para caer nas connotacións negativas, mentres que os paxaros herbívoros, que son pacíficas e adoitan resultar presas das primeiras, serían os bos. Mais non é exactamente así: unha águia ou un falcón representan a miúdo a valentía e a afouteza, sexan salvaxes ou domesticados, e os homes —o pronome masculino é intencionado, aínda que temos exemplos no cinema que difiren, como pode ser Ladyhawke (Richard Donner, 1985)—aspiran a estes valores máis positivos. Son, de feito, as aves carroñeiras as que levan o sambenito de traer a mala sorte; aquelas que se alimentan de animais xa mortos, especializándose na rapiña de cadáveres, como os voitres. Semella que o ser humano considera o aproveitamento das desgracias alleas como unha acción máis reprobable que o asasinato —algo inxusto para acusar a este tipo de aves pois, ao igual que as de présa, o único que fan é sobrevivir—. E isto é nada máis que unha xeneralización, pois algunhas aves rapaces como mouchos e curuxas, criaturas da noite, tamén se insiren dentro do imaxinario popular na categoría de aves de mal agoiro.
Mais por que falamos de “mal agoiro”? Traen estas aves mala sorte? A resposta racional é que non; soamente forman parte dun ecosistema que funciona perfectamente tal e como é. Aos seres humanos, porén, gústanos atribuír características e valores a cousas que intrinsecamente non o teñen.
En moitas mitoloxías, as aves son tradicionalmente mensaxeiras e aquelas que consideramos malas traen malas novas. Hai moitas lendas, incluso aquí en Galiza, que vencellan escoitar o ulular dun moucho ou o grallo dun corvo —ou, a miúdo no cinema, a sinistra chamada dunha mobella— coa predicións dunha morte cercana. É certo algúns destes sons provocan en nós arrepíos, como se nós fósemos os furonciños aos que as curuxas queren dar caza, aínda sabendo racionalmente que non corremos perigo.
A sinistra chamada dunha mobella, ou “american loon”.
A voitres, mouchos, corvos e curuxas relacionámolos coa maxia negra, coas meigas, cos vampiros e as compañas de morte. Son os “familiares” das bruxas da tradición europea e, como tal, figuran a miúdo como acompañantes das personaxes antagonistas nos contos trasladados á pantalla. Da mesma maneira, a presenza destas aves contribúe á atmosfera desolada, melancólica e sinistra do relato gótico decimonónico dende o xa mencionado corvo de Poe; que á súa vez, é un tipo de literatura que influiu de maneira determinante na sétima arte, sobre todo no nacemento do xénero do terror.
Ademais da simboloxía de determinado tipo de paxaros, que consideramos agoireiros, o cinema tamén utiliza o comportamento dos paxaros como recurso narrativo. Por exemplo, o voar en bandadas, que pode representar aqueles momentos no que a sociedade se comporta de maneira colectiva, suprimindo a individualidade. The Birds (Alfred Hitchcock, 1963) é un fantástico exemplo de como utilizar as bandadas de paxaros na súa dimensión máis aterradora. Non debeu de ser o primeiro en pensalo desa maneira, pois sabesmos que en inglés “unha bandada de corvos” tradúcese como “a murder of crows“, dando lugar a moitos xogos de palabras.
A morte dunha ave tamén pode entenderse como un agoiro terrible, simbolizando dende a perda da inocencia, como en The Innocents (Jack Clayton, 1961) até un perigo invisible, como a radiación que envolve Pripyat na mini-serie Chernobyl (HBO, 2019) —estou a saltar unha norma desta bitácora ao referirme a unha serie de televisión, mais penso que esta excepción merece a pena—, cuxa primeira pista do seu alcance é a morte dun paxaro en pleno voo namentres a cidade segue o seu día a día sen preocupacións. A ficción, en ocasións, érguese sobre unha triste realidade, neste caso a dos canarios utilizados nas minas como avanzada para garantir a seguridade dos mineiros que veñen detrás: de haber unha fuga de monóxido de carbono, o paxaro non sobrevive, alertando ás persoas para que non sigan a mesma sorte.
As aves, nesta era xeolóxica, dominan os ceos. Non hai recuncho do planeta sen paxaros. Cecais por iso, teñen un lugar especial entre os nosos medos máis comúns —persoalmente, coñezo a moitas persoas que sufren de ornitofobia— e tamén nos sistemas mitolóxicos de culturas ben diferentes por todo o planeta. Acompáñanos no episodio seguinte desta pequena serie para descubrir as aves do paraíso e a exotización das culturas non hexemónicas a través de certas especies de paxaros de coloridos plumaxes.
Até o vindeiro episodio!