Este artigo forma parte dunha serie que acompaña ao ciclo de cinema O ollo e a máquina, unha colaboración entre CESGA, CGAC e Kinocube. Se queredes máis información, está aquí.
Accede á primeira parte da serie: O ollo e a máquina I – A Era da máquina.
Despois de descubrir as consecuencias que a Revolución Industrial tivo para o progreso tecnolóxico, a sociedade, a estética e as artes —incluindo o cinema—, adentrámonos nun período fundamental para entender a deriva sociopolítica do século XX: a Era atómica.
Todo comeza cunha detonación, un estourido, un rebulir que cambiou a face da terra para sempre: o día 6 de agosto de 1945, cara a fin da Segunda Guerra mundial, cae unha bomba atómica sobre a cidade nipona de Hiroshima. Nada volverá a ser o mesmo.
Pero imos un chisco atrás, para retomar onde o deixaramos. Metropolis (Fritz Lang, 1927) augura a chegada ao poder das ideoloxías fascistas en Italia, España ou Alemaña, opoñéndose, entre outras cousas, á loita obreira que viña de darse na nacente URSS. O futurismo dos anos 10 remata por esvaerse na maraña de vangardas e correntes que xurdiron posteriormente, sempre sobre unha base de ruptura co canon do pasado de arelas de acción política e intelectual: construtivismo, dadaísmo, cubismo, fauvismo, surrealismo…
A Segunda Guerra Mundial irrompe no panorama. Non imos debullar o conflito detalladamente, mais cómpre salientar algunhas das súas consecuencias fundamentais: por unha banda, a configuración sociopolítica que ficou á fin da guerra, despois da derrota do Eixo e dunha parte, polo menos, das potencias fascistas europeas de entón; e, pola outra banda, dos efectos que tivo sobre a evolución científica e tecnolóxica de Occidente.
Durante o conflito global, a computación cobra relevancia canda outras disciplinas tecnolóxicas que se investigaron con obxectivos bélicos. Exemplo disto é o fito que supuxo o descifrado do dispositivo alemán ENIGMA grazas ao esforzo, entre outros, do matemático Alan Turing. O Colossus Mark I, un dos primeiros computadores, tamén foi desenvolvido durante a guerra para axudar a romper os cifrados inimigos —aínda que se poden considerar precedentes o Z1 de Konrad Zuse ou a máquina analítica de Charles Babbage, na que traballou Ada Lovelace—; entre as investigacións de Turing e mailo Mark 1, temos as bases sobre as que se sentou a nacente informática.
Mais a estrela da función foi o rápido desenvolvemento de maneiras de aproveitar até o máximo o poder da fisión nuclear, tanto como fonte potencialmente inesgotable de enerxía como polo seu inmenso poder destrutor, culminando nos bombardeos de Hiroshima e Nagasaki por parte dos EUA.
Cara a fin do conflito, configúranse os novos bloques que separarán ao mundo a partir de entón e até case a fin do século: o bloque capitalista, cos EUA á fronte e cunha Europa esnaquizada tralos bombardeos, o xenocidio e maila miseria; e mailo bloque comunista, liderada pola URSS. Son os albores da Guerra Fría.
Os EUA entran nos anos 50 cunha mentalidade gañadora: non só están á fronte do seu bloque, senón que as súas clases medias experimentan unhas melloras importantes no nivel de vida, acompañado do desenvolvemento do consumismo como estilo de vida e mais da chegada da tecnoloxía, do deseño e do ocio á maior parte dos fogares: televisión, radio, teléfono, vehículo propio, microondas… moitas destas tecnoloxías, ademais, veñen co selo da enerxía nuclear. Unha vez descuberto o seu poder, a sociedade pon todas as súas esperanzas e ilusións no átomo; as persoas imaxinan como será ese futuro utópico no que esta enerxía inesgotable mova o mundo e fomente o maior benestar social e consumista.
A ciencia, a estética e a narrativa son atómicas. A nova estética futurista colle os elementos da informática, as cores saturadas e as formas aerodinámicas da incipiente carreira espacial. Aparece a arquitectura Googie, o Rock and Roll que pon en relevancia e en tendencia os gustos e afeccións das persoas adolescentes, os cocktail bars, Las Vegas como a cidade atómica, os superheroes radiactivos na banda deseñada e, como non, os seriais e mailo cinema sci-fi.
Pero non é ouro todo o que reloce, canda este profundo orgullo e optimismo atómico, axexa sempre a sombra da destrución. O medo é ao bloque contrario, á potencia estranxeira, especificamente á URSS e aos países de ideoloxías socialistas e a que: 1) se infiltren na sociedade estadounidense para rompela dende dentro ou 2) desenvolvan o seu armamento atómico, escalando un conflito que, potencialmente, podería rematar coa destrución mutua.
En canto ao primeiro dos medos, foi o fuel que alimentou a paranoia que sacudiu á sociedade estadounidense en xeral e mais a Hollywood en particular durante os primeiros anos da posguerra: o macarthismo ou a Caza de Bruxas que se adicou a perseguir a calquera persoa, sobre todo aquelas máis influíntes como as grandes estrelas de cinema, baixo sospeita de comungar coas ideas do contrario. Durante este período, xente do espectáculo, dende Charles Chaplin até Lucille Ball, tivo que render contas dos seus valores ante a opinión pública e moitos, como Dalton Trumbo, sufriron as peores consecuencias de atoparse na Lista Negra namentres outros, como o cineasta Elia Kazan, se adicaban a acusar aos seus colegas ante os tribunais. Este período foi un dos máis relevantes para a historia do cinema de Hollywood, un verdadeiro trauma para o sistema de estudos que marcou a historia do cinema mainstream en occidente durante o século XX.
O cinema, que xa demostrara a súa relevancia dentro dun aparato propagandístico durante a guerra, reflicte nos anos 50 os medos e aspiracións da sociedade estadounidense. Desta maneira, as naves espaciais e os homes do espazo exterior representan o medo ao inimigo descoñecido, á invasión por parte dunha potencia estranxeira —o bloque soviético— e a aniquilación total. Os “invasores de corpos” e os monstros que controlan a mente reflicten o medo a que o teu veciño fose secretamente un comunista convencido. A pregunta é a mesma: “Como responderiamos ao ataque inimigo, ben psicolóxico ou ben físico e directo?” Por iso, a ciencia ficción desta época dialoga co xénero do terror e do thriller.
As premisas, os contextos e o resto de elementos visuais e narrativos son debedores das revistas pulp que xa levaban dende a Era da máquina imaxinando o descoñecido, a tecnoloxía, o espazo e o futuro; como poden selo Amazing Stories ou Analog Science Fiction and Fact —fundadas en 1926 e 1930, respectivamente!—.
Nesta tesitura, estréase Destination Moon (Irving Pichel, 1951) despegando a era dourada da sci fi atómica en flamante e technicolor, adiantando as cores saturadas e kitsch do que virá. Neste filme a enerxía atómica é a que leva o home á lúa. Como non! Mais tamén se menciona a crecente desconfianza da opinión pública cara a enerxía nuclear, que irá medrando conforme avanza a década.
Poderiamos mencionar unha chea de filmes desta corrente: The Thing from Another World (Christian Nyby, 1951) —sobre a que se basaría The Thing, de John Carpenter (1982)—; It Came from Outer Space (1953); Earth vs the Flying Saucers (Fred F. Sears, 1956); Teenagers from Outer Space (Tom Graeff, 1959); The Magnetic Monster (Curt Siodmak, Herbert L. Strock, 1953), e un longo etcétera cheo de seres extraterrestres, mais tamén de aberracións xenéticas, experimentos científicos fracasados, criaturas submarinas, monstros prehistóricos, viaxes no tempo e insectos xigantes. E tamén grandes excepcións á temática do red scare, pois hai que mencionar un filme como The Day the Earth Stood Still (Robert Wise, 1951), un filme pacifista e crítico coa actitude paranoica na que estaban sumidos os EUA.
O filme que nos ocupa nesta ocasión cobre outra das temáticas predilectas da época: a psicoanálise. Imos falar de Forbidden Planet (Fred M. Wilcox, 1956), un filme estraño onde se misturan as referencias máis insospeitadas cunha produción sci-fi impresionante.
O filme de Fred M. Wilcox é unha rareza capaz de xuntar o fito de conter a primeira banda sonora integramente electrónica co fito de estrear a minisaia por primeira vez no cinema de Hollywood. Mentres outras filmes tiraban das clásicas partituras orquestradas ou do space age pop, aquí ambientan o relato unha serie de sons metálicos, chíos, e outros efectos sonoros que casan de marabilla coas máquinas de tecnoloxías descoñecidas que atopamos no laboratorio subterráneo ou cos exteriores de ceos verdes e alleos. Mais, se de algo é coñecida esta película, é de supor o debut de Robby, o robot, grande estrela de carreira prolífica e lonxeva na ciencia ficción pura; sen piadas, porque Robby supuxo un achegamento da ciencia ficción da época ao concepto de intelixencia artificial e ás normas da robótica que xa propuxera Isaac Asimov, polas cales un robot debe garantir a súa supervivencia e maila do ser humano.
Iso si, non podemos vela sen sentir un chisco de vergoña allea, cando mínimo, ao que respecta ao trato da muller protagonista, traída, levada e filmada segundo os cánones da época como un personaxe que pasa a maior parte do filme sendo máis obxecto que suxeito, unha muller exposta para o gozo da mirada masculina. Non podemos saír desta análise sen destacar o papel da muller como ama de casa e esposa amante, predominante e promovida nos medios de comunicación dos anos 50 como un dos valores do soño americano.
Aproxímanse aquí algúns spoilers a babor, así que olliño, astronautas! Despois dos rituais de cortexo á rapaza, que responde ao tropo “nacida onte” como polo manual, vai asomando a verdadeira premisa do filme, que mistura o argumento d’A Tempestade, obra de teatro de William Shakespeare —Robby é o espírito libre Ariel, aínda que o enganoso póster do filme teime en representalo como un fero Calibán— cunha reflexión arredor dos límites da tecnoloxía e da conciencia. Que viaxe! Vemos a sociedade humana reflectida nos Krell, a especie que ocupou o planeta titular até que a súa ambición tecnolóxica os levou á extinción, porque non tiveron en conta o lado escuro de si mesmos. Unha ensinanza moral moi específica con raíces, como xa mencionamos, na psicoanálise freudiana.
O soño americano atómico e espacial terá a súa continuación, como veremos, na próxima década. Mentres, lembrade que podedes vir a ver Forbidden Planet por vós mesmos o día 11 de abril ás 18.00h no CGAC, en Santiago de Compostela. Agardámosvos!