Todo ten cabida no pequeno mundo interior dun barco. A convivencia, despois de meses de limitarse a un espazo, a unha paisaxe e a unha tarefa máis ou menos repetitiva pode volverse fina e crebadiza como unha folla de papel abaneando sobre a superficie da auga; ou o contrario, forxar lazos humanos máis fortes que os que terman e dirixen as velas da nave.
O cinema gosta destas dinámicas entre personaxes. A miúdo, de feito, unha idea para un guión xorde da pregunta: “que pasa se misturamos persoas de diversas capacidades, características, virtudes, defectos e carencias en tal situación?”.
Imos bogar por estes mares, hoxe, na nosa bitácora. E deixo as piadas náuticas por hoxe, prometido!
O que ocorre habitualmente nos barcos da ficción é a tensión entre dúas forzas: a disciplina contra a rebeldía, a lealdade contra a liberdade, incluso o colectivo contra o individual -e as súas posibles variantes-. A disciplina foi historicamente unha ferramenta de poder sobre os demais, mais tamén para manter unha orde ante empresas especialmente duras como a que nos ocupa, a de convivir forzadamente nun espazo pechado, durante certo tempo, cunhas persoas coas que podemos levarnos moi ben ou moi mal.
Por iso, unha parte importante da ficción cinematográfica con barcos –boat media en inglés, polo menos para a xente que forma parte deste niche tan específico*- ten como conflito central o contraste, o choque entre estas dúas vertentes: a da lei, a disciplina e o orde, quizabes representada pola autoridade marítima, por un capitán ou por unha frota, contra a criminalidade, a rebeldía e a liberdade, materializados nun motín ou nun grupo de piratas da peor caste.
*P.S.: Confirmo e non desminto que estou metida de cheo no nicho en cuestión, coa auga até o pescozo. Dixera que deixaba as piadas náuticas…?
A narrativa, en tal caso, pode poñerse de calquera dos dous lados, dependendo dos valores que os filmes traten de transmitir. O código Hays penalizaba o saírse do redil, tamén nestes casos, dirixindo o compás cara as virtudes morais aceptadas pola xente de ben, incluída a disciplina e a lealdade; os valores do american dream, porén, promoven a individualidade e a liberdade. Neste contexto, un chisco contraditorio, non é raro atopar filmes swashbuckling, o xénero de aventuras do Hollywood dos anos 30 até os 50, nos que as personaxes protagonistas caian dun ou do outro lado da lei. Sempre, iso si, encarnando os valores correctos.
Filmes modernos como Master and Commander (Peter Weir, 2003), que adapta libremente as personaxes e temas da saga de Aubrey e Maturin, presenta o conflito dunha maneira máis matizada e profunda: cando os océanos son campos de batalla e o teu barco é Inglaterra, onde está o límite que divide a autoridade e a tiranía?
Hai máis posibilidades en canto a conflitos cando imos no mesmo barco: que o barco pode ir á deriva, ou o que é peor, a pique. Que o barco pode converterse nun pequeno bote salvavidas sen víveres nin posibilidades. Nestes casos, falamos de películas de desastres, un xénero en si mesmo, no que abandonamos á súa sorte ás personaxes para observar que é o que farían unhas ou outras ante as adversidades cando están en xogo as súas vidas. Filmes de supervivencia, algúns incluso baseados en desastres reais, que reflicten os dilemas morais e os traumas derivados destas situacións límites e que resultan moi interesante cando, por exemplo, desvelan que baixo a máscara dunha personaxe boa e valente, hai un covarde e un egoísta; ou viceversa. Trátase de filmes corais que, aínda que poidan contar cunha personaxe protagonista, adoitan desviar o foco dunha a outra personaxe para que teñamos unha ampla perspectiva do que é capaz o ser humano cando o enfrontas á peor das situacións. Cando un colectivo se enfronta a unha traxedia, vólvese unha mostra que representa a toda a humanidade. Da mesma maneira, en ocasións, pérdese a individualidade e o grupo compórtase como un só, como unha masa.
O do barco pode ser máis literal ou máis metafórico. Podemos falar dun navío enfrontándose a un motín, ou dun submarino. Ou dun grupo de persoas sitiadas nunha cidadela, agardando polo inimigo, como no caso de 七人の侍 (Shichinin no Samurai, Akira Kurosawa, 1954). Ou da redacción dun xornal.
Ou dunha sala de cinema, por que non. E na multiplicidade de olladas diante dun filme, hai tamén unha multiplicidade de voces, de monólogos interiores. “Se eu estivese na súa pel, faría isto”, pensa a rapaza da butaca tres, fila cinco. “Que valente!” pensa o da primeira fila. “De seguro que eu estaba entre as primeiras en ser trabadas polos zombies”. “Había de ser eu!”.
Crear este tipo de personaxes e situacións corais, é unha maneira moi efectiva de introducirnos a nós de cheo na trama. Realmente, pertencemos a ese grupo que vemos sufrir na pantalla. Non temos que idenfiticarnos cunha personaxe principal e proxectar nela as nosas ilusións. Cando entramos na narrativa como espectadoras, podemos ser aquela valente que se enfronta ao lume na sala de máquinas, ou a personaxe que convence aos demais de continuar, ou ao que se sacrifica polo grupo, ou ao que se deixa salvar. Ou podemos ser nós mesmos e observar a todas as personaxes que conforman o coro, o grupo, o colectivo, dende dentro. Hai un mar de posibilidades.
Desculpade esta derradeira brincadela.