A quen non lle pasou aquilo de ter unha cousa na cabeza, un pensamento efémero, un recado a facer, e tan cedo como traspasou o marco dunha porta esquecéuselle por completo? É un deses efectos que provoca o noso cerebro, con nome propio –efecto limiar, tradución libre da expresión inglesa doorway effect– para aforrar esforzos innecesarios, un truquiño froito da necesidade de segmentar a nosa realidade. Ao pasar polo limiar dunha porta, entramos nun novo espazo diferenciado do anterior, e o cerebro fai reset.
O cinema, por suposto, nunca foi alleo a esta capacidade case sobrenatural das portas de delimitar a nosa realidade da maneira espacial. Pois podemos debater que o cinema, como ten dito algún, é “esculpir no tempo”, mais tamén implica ocupar un espazo irreal. Un espazo virtual que a cámara percorre e a porta, segundo a súa actitude, limita ou expande. Entendámonos: é certo que o espazo existe, son decorados e localizacións reais, pero o esquema, o plano, a planta e o alzado que nos imaxinamos cando contemplamos un filme está soamente na nosa cabeza, baseado nas únicas pistas visuais que a cámara ten a ben amosarnos.
Sempre me sorprendeu ver tantas portas no primeiro cinema clásico dos anos 30 ou 40. Portas grandes, altas, de dobre folla das mansións dos burgueses que protagonizaban aquelas comedias de enredos e melodramas da época. Portas que, como xa dixemos, poden pecharse para evitar olladas indiscretas -ou intentalo, polo menos– ou abrirse de par en par para expandir a nosa vista dunha a outra habitación. Non é raro que se utilizaran tanto este tipo de localizacións interiores e domésticas, tendo en conta que naquela época –con excepcións notables, iso si– a maior parte de filmes se rodaban en estudos con decorados falsos construídos, destruídos e reutilizados unha e outra vez.
Pero máis alá da dimensión práctica, estou segura de que a importancia das portas e dos limiares no cinema está tamén arraigado na narrativa humana máis antiga, como outros elementos arquetípicos dos que xa temos falado. Falamos dende o amencer da humanidade de portas ó inferno nas covas xeolóxicas naturais, de arcos de triunfo erguidos para celebrar, de portóns de grandes cidades e murallas, de toriis, no Xapón, que representan o paso do noso mundo cara ó Alén xintoísta… cruzar unha porta, un arco, adentrarse na abertura dunha cova, sempre tivo un significado importante na narrativa humana. Lembremos o mito da caverna! Atoparse unha porta pechada pode ter consecuencias fatais, é a desesperanza materializada. Cruzala pode significar escapar, fuxir, liberarse dunha carga… ou comprometerse e aceptar unha situación. Como sempre, os arquetipos chegan cargadiños de ambigüidade.
Quizabes por ese mesmo motivo, as personaxes que dubidan antes de entrar ou que fican un momento no limiar son as más atractivas. En The Searchers (John Ford, 1956), no doorway shot –como poderedes adiviñar, plano do limiar– máis coñecido da historia do cinema, a ollada que dirixe Ethan Edwards cara ó interior do fogar dános a entender que non pertence alí, que non ousará traspasar o marco e que o seu lugar está fóra, no deserto, errando por toda a eternidade coma unha pantasma dun tempo que rematou. É quizabes un dos planos máis homenaxeados da cinefilia e con toda a razón: é a maneira perfecta de reflectir a esas personaxes grises, desarraigadas, que buscan o seu lugar. Ademais, volvendo á técnica, ese contraluz tan belo tamén provoca un efecto visual particular: a porta enmarca a figura. Por iso falamos do marco universal. A porta é o elemento máis evidente para enmarcar personaxes, pois ten as dimensións perfectas para esta tarefa. Cando ocupamos o marco da porta con dúas personaxes, illámolas, obrigámolas a achegarse entre si, relacionámolas a unha coa outra. Enmarcar, como vedes, é unha maneira de aportar significado sen diálogos nin palabras innecesarias.
Podería tamén poñerme técnica e falarvos das bondades do deep focus ou profundidade focal, que permite ver nitidamente o que ocorre dentro e fóra dun destes marcos universais, pero vou determe aquí coa idea de que a pantalla do cinema é quizabes un limiar, un limiar interdimensional –poñéndonos fantásticos– que nos permite perdernos no tempo e ocupar un espazo que non nos pertence… até que se apagan as luces e comeza o espectáculo.