Esta é a derradeira entrada da nosa serie de artigos sobre as aves no cinema. Despois de mergullarnos no escuro mundo das aves de mal agoiro e explorar as contradicións do arquetipo do paxaro engaiolado, marchamos ás localizacións máis exóticas ou luxosas a procurar polos paxaros do paraíso.
Ao parecer, Cristobal Colón retornou en 1493 das “Américas” –daquela aínda pensaba que viña das Indias Occidentais–, “acabadas de descubrir” –sabemos que para a xente que vivía alí non era precisamente unha novidade– cun agasallo para a raíña de Castela, Isabel: dous papagaios cubanos, amazona leucocephala. Non eran os primeiros papagaios que se vían en Europa, pois xa se coñecían especies provintes de Asia dende os tempos de Alexandre Magno, mais si que foi un punto de partida a partir do cal se puxo de moda o comercio de aves exóticas cara a vella Europa.
O asunto vén de antigo. A posesión de paxaros exóticos, coloridos, salvaxes, grandes, elegantes, delicadas, etc. estivo relacionado co luxo dende os tempos do Imperio Romano de Occidente, cuxa expansión polos territorios africanos e asiáticos promoveu o posuír paxaros daquelas provincias como símbolo de estátus. Aínda máis antiga é a tradición de relacionar certas especies de belas aves –como a garza na cultura chinesa ou o ibis na cultura exipcia– coa divindade, a espiritualidade, a relixión ou a mitoloxía.
No Renacemento europeo, que coincide precisamente co inicio da colonización do Novo Mundo, recupéranse as estéticas e os valores –máis ben a idealización deses valores– da antigüidade clásica occidental. É nese momento cando a deusa Hera-Xuno se vencella co símbolo do pavón, que non era unha especie moi coñecida entre os helenos da época clásica, polo menos até as viaxes do mencionado Alexandre Magno.
A partir da expansión do colonialismo moderno, tal e como o coñecemos, o comercio de produtos exóticos tivo o seu maior auxe: teas, metais e xemas, tinturas, materiais como madeiras e marfís, froita, especias… e, por suposto, flora e fauna, entre a que atopamos primates e aves. De aí vén, en parte, que imaxinemos aos filibusteiros das Antillas cun mono ou un papagaio ao ombreiro. Mais, na realidade, non só os piratas transportaban aves exóticas nos seus barcos. Era un ben moi común porque era relativamente fácil de conseguir –se eras quen de cazalo–, de baixo mantemento a bordo, fácil de adestrar e calquera podía sacar un soldo extra ao vendelos de volta no Vello Mundo.
Coa chegada de Napoleón a Exipto a principios do século XIX, pónse de moda o Oriente Próximo, influindo na cultura europea, nas artes e nos estilos de vida. As recompilacións e edicións das historias d’As mil e unha noites son un exemplo desta tendencia. O Orientalismo, que tivo a súa continuidade dentro do romanticismo, era soamente unha de moitas correntes que se vía atraída polo exótico, polo alleo, polo diferente. Hoxe, porén, criticamos a hipocrisía de quen exerce o poder sobre os territorios, mudándoos ao seu antollo, sumindo na miseria á poboación e impoñendo os seus valores namentres eloxia e se apropia dos seus atributos culturais, expolia o seu patrimonio para expoñelo nas metrópoles e obxectifica as persoas provintes desas culturas e territorios, namentres lles nega os seus dereitos fundamentais.
Cando chega o cinema a finais do século XIX, as correntes artísticas ligadas ao exotismo seguen en auxe. Os contos d’As mil e unha noites son adaptados nas primeiras películas da historia, sobre todo as aventuras do mariño Sinbad. The thief of Bagdad (Raoul Walsh, 1924) ou The Sheik (George Melford, 1921), por exemplo, engaiolaron ao público nos anos 20 do pasado século coas súas aventuras fantásticas, os seus romances exóticos e o seu luxo oriental. Curiosamente, o nacemento do cinematógrafo coincide tamén coa colonización de Hawai’i por parte dos EUA; os habitantes das illas do Pacífico tamén foron vítimas da idealización, da obxectificación e da apropiación cultural por parte de Occidente, sobre todo durante a Guerra do Pacífico. Nos tempos de Roosevelt –entre os anos 30 e 40–, América do Sur tamén foi obxecto de interese para Hollywood, baixo a política do “bo veciño”, tratando de deixar atrás os estereotipos daniños das persoas latinas –sen conseguilo, que lle pregunten a Carmen Miranda–.
Mais non estabamos a falar de paxaros? Os pavóns da India, os Papagaios de América do Sur e os paradiseidos do Pacífico –as orixinais “aves do paraíso”– son utilizados dende as primeiras obras cinematográficas como elementos visuais exquisitos que poden denotar exotismo, luxo, hedonismo ou delicadeza: dende as aves que acompañan ás mozas ricas e despreocupadas das clases altas de Metrópolis (Fritz Lang, 1927) até a inesperada cacatúa de Charles Foster Kane.
Mais hai unha terceira liña transversal que atravesa o arquetipo da ave do paraíso, un nesgo moi interesante: o do xénero. As mulleres racializadas foron vítimas da hipersexualización por parte das estruturas patriarcais, entre as que podemos incluir o star system de Hollywood e todo o seu aparato mediático. Historias como a do motín da Bounty (adaptado ao cinema en máis dunha ocasión) utilizan a figura dunha muller nova e “exótica”, neste caso habitante dunha illa do sur do Pacífico, como un obxecto de desexo dócil e servil, mais tamén misterioso e diferente, para o desfrute do heroe. As aves exóticas, ou no seu defecto as plumaxes coloridas utilizadas como vestiario, acompañan a este arquetipo denotando ao mesmo tempo exotismo e inocencia, vencellando o mito do “bo salvaxe” –é dicir, o estereotipo do indíxena primitivo e inocente– coas fábulas europeas que relacionan a pureza, a virxindade e a inocencia feminina con animais mitolóxicos ou aves –a versión dos irmáns Grimm do conto de Cincenta, por exemplo–.
En conclusión, detrás dalgúns motivos visuais poden albiscarse realidades socioculturais moi complexas; na pantalla, a través dun paxaro de vivas cores, técense os fíos do colonialismo, da complexa xeopolítica do século XX, da obxectificación… e tamén da procura da beleza, da curiosidade cara o diferente e da expresión narrativa. Unha cousa non quita a outra.